Saturday, December 15, 2012
Friday, December 14, 2012
Saturday, October 13, 2012
थंडशार काळोख्या -Full book text
थंडशार काळोख्या रात्री
INDEX
भाग १- थंडशार काळोख्या रात्री
भाग २- दिशा- दर्शन
भाग ३- कालगणना
भाग ४- मृगशिरा नक्षत्र
भाग ५- वृश्र्चिक नक्षय समूह
भाग ६- सप्तर्षि
भाग ७- ध्रुवतारा
भाग ८- ध्रुवाचा
भाग ९- श्रवण नक्षत्र
भाग १०- सिंह नक्षत्र- समूह
भाग ११- हस्त, चित्रा,स्वाति
भाग १२- धनु नक्षत्र समूह
भाग १३- पूर्वा + उत्तरा भाद्रपदा
भाग १४- अभिजित नक्षत्र
भाग २- दिशा- दर्शन
नक्षत्रांचा आढावा घेण्याआधी थोडी उजळणी दिशांची आणिसूर्य- चंद्राच्या गतिची करायला हवी.
आपण अवाढव्य पृथ्वीच्या भूपृष्ठावर एका टिचभर जागेत रहातो त्यामुळे आपल्याला हा पृष्ठभाग सपाट थाळी सारखा भासतो आणि त्यावर ओठंगलेले आकाश हे एखाद्या अर्धवृत्तकार छत्रीसारखे दिसते. आपण चहूकडे नजर फिरवल्यावर सर्व बाजूंनी आकाश खाली येऊन पृथ्वीला भिडते असे दिसते. असे पृथ्वी व आकाशाच्या संधीचे जे वर्तुळ दिसते त्याला आपण क्षितिज असे म्हणतो.
रोज सकाळी या क्षितिजाआडूळ सूर्य उगवतांना दिसतो. सूर्य उगवण्याची दिशा म्हणजेच पूर्व. त्या आधारे आपण पश्चिम व उत्तर दक्षिण दिशा ठरवतो. व त्यांच्या मधे आपण अश्नेय, ईशान्य, वायव्य व नैगटत्य असे नांव दिलेले आहे. अशा या आठ दिशा क्षितिजाच्या अनुजंगाने ठरतात. आपण उताणे झोपून थेट आकाशाकडे पहोचतत्या दिशेला ऊधर्व व त्याच्या अगदी उलट आकाशाच्या खालच्या अधर्यवृत्ताची जी दिशा असेल तिला अधर या सर्वांबद्दल हजारो वर्षांपासून त्या कथा पसरल्या व आजपर्यंता ऐकल्या जातात त्यांना आपण मिथक म्हणतो. भारतीय
मिथकांमधे असे म्हणतात की या प्रत्येक दिशेसाठी एक- एक- दिक्- पाल आहे.
Azimuthal angle(?)
आता कल्पना करा कि आपण आपली नजर क्रमाक्रमाने पूर्व क्षितिज ते ख- स्वास्तिक ते पश्चिम क्षितिज असे म्हणतो.अशा प्रकारे दहा दिशा ठरवतो.
आकाशांत दिसणा-या चांदण्यांची आकृति कल्पून त्यांना नांवे देण्यांत आली आहेत. ---------------- अशी बळवली. तर पूर्व क्षितिजापासून ख स्वास्तिकापर्यंत ८०° अंशाचा कोण तयार होतो. एखादी चांदणी ज्या कोनावर असेल त्या कोनाला तिचा त्या वेळचा azimuthal angle म्हणतात. हा angle क्षितिजा वरच्या कुठुनही मोजता.
भाग- ३ - कालगणना
पृथ्वीवरीलसर्व जीवसृष्टीला काळाचे------ आणि हे भान सूर्याच्या-----------
आपल्याला आकाशाच्या वेगवेगळ्या भागांत वेगवेगळे तारकापुज दिसतात आणि ते आकाश भ्रमण करतांना दिसतात. म्हणजे आज जिथे जो तारकापुंज दिसेल त्यापासून रात्रीच्या दुस-या काळांत तो सरकलेला दिसेल. तसेच
चार दिवसांनी आधीच्या वेळीच पाहिले तरी त्यांनी जागा बदललेली दिसते.
बराच काळ त्यांच्याकडे पाहिल्यानंतर माणसाच्या लक्षांत आले की या तारकापुंजांची जागा एकमेकांच्या सापेक्ष बदलत नाही. म्हणजेच आपण नक्षत्रांची नांवे ज्या ओळीने ती नेहमी दिसतील, अश्विनीच्या मागे भरणी, त्यामागे कृत्तिका, त्यामागे रोहिणी...वगैरे. पण चंद्राची जागा मात्र जवळ जवळ रोजच या नक्षत्रांतून त्या नक्षत्रांत बदलते. आणि सूर्य? आपल्या ऋषिंच्या लक्षांत आले की सूर्य पण नक्षत्रमालिकेतून भ्रमण करतो आणि फिरून त्याच नक्षत्रांत परत येण्यासाठी त्याला ३६५ दिवस लागतात.
आता मी एक गंमत सांगणार आहे ज्यावरून माणसाच्या बुध्दिमत्तेची चुणूक दिसूनयेते. या बुध्दिच्या सहाय्यानेच दोन गोष्टी ठरवल्या- पहिली म्हणजे गणित सोपे केले पाहिजे- त्यासाठी कल्पकता वापरली पाहिजे.
सोपेपणाचा विचार केला तर ३६५ हा आकडा किचकट आहे- त्याला फक्त पाचाने भाग जातो. पण त्याच्या जवळच दुसरा आकडा आहे- ३६०. याला कितीतरी छोट्या आकड्यांनी भाग जातो, २, ३, ४, ५, ६, ८, ९, १०, १२, १५, १८, २४, ३०, ३६, ४०, ६०, ९०...!
माझ्या कल्पनेच्या भरांत मला असे वाटते की मग भारतीय ज्योतिषतजज्ञांनी ठरवल की सूर्याच्या एका भ्रमणाला एक वर्ष अस मोजतांना, वर्षाचे बाराच महिने आणि त्यांत तीस दिवस मोजायचे. म्हणजे गणित सोप झाल. आणि आकाशांत सूर्याची गति गोलाकार असते. त्याच चित्र काढायच तेही गोल असेल. त्याचे ३६० भाग पाडायचे. अंश म्हणजे एका दिवसाचे प्रतीक, अशा त्या ३६० अंशामध्ये विभागल्या गेलेल्या वर्तुळातून भमिती (जॉमेट्री) चा जन्म झाला नसेल ना!
आणि चंद्रभ्रमणाचे कांय? माणसाला त्याचे पण तितकेच आकर्षण वाटले असणार! शिवाय चंद्राच्या कोरी पण दररोज बदलतात, तो लहान- मोठा होतो- हा तर अजूनच आकर्षक विषय. म्हणून त्याच्या तिथिंचाही अभ्यास झाला. अशा प्रकारे भारतीय खगोल अभ्यासकांनी वर्ष चंद्रमासाचे पण गणित शिकून घेतले.
आणि मग एक गंमत झाली. मूळ वर्षांत हवेत ३६५ दिवस. सोईसाठी ३६० दिवसांचा हिशोब. त्यांत चंद्राच्या तिथिंचा विचार केला तर एका महिन्यांत तीस पेक्षा कमी दिवस भरतात- पण मग तिथीचा क्षय, नृदि ही कल्पना पुढे आली. तसेच दर तीन वर्षातून एका अधिक मासाची कल्पना आली. या सर्वांमुळे भारतीय खगोल गणित आणि वास्तविक परिस्थिती यांचा ताळमेळ कायम राहिला.
ग्रीक- रोमन खगोल तजज्ञांनो हा
प्रश्न वेगळ्या रीतीने सोडवला त्यांनी एकाआड एका महिन्याला एक एक ज्यादा दिवस देऊन टाकला फेब्रुवरीचे दोन दिवस कमी केले. पण तरीही चार वर्षांतून एका दिवसाचा फरक पडतोच म्हणून त्या वर्षी फेब्रु. चा एक दिवस वाढवला. अशी त्यांनी युक्ति केली.
भारतीयांचे बहुतेक सर्व सण- उत्सव हे चंद्राच्या तिथीवर ठरतात. तसेच २७ नक्षत्रांची संख्या पण थोडी किचकटच. म्हणून १२ राशींची कल्पना पुढे आली. प्रत्येक नक्षत्राचे चार भाग पाडले तर एकूण १०८ भाग होतात, पैकी नऊ भागांची म्हणजे सव्वादोन नक्षत्रांची एक राज होते. हे सोपे काम झाले. सूर्य दर महिन्याला वेगळ्या राशीत प्रवेश करतो. सूर्याच्या या संक्रमणातून मकर संक्रांत, मेष संक्रांत असे दोन उत्सवाचेदिवस ठरेल.
या पुस्तकाचा विषय पंचाग शास्त्र किंवा खगोलशास्त्र असा नाही. फक्त साध्या डोळ्यांनी पहातांना आकाशांत दिसणा-या चांदण्या एवढाच आपला विषय आहे. पण अशा कांही गमती जमती माहित असल्या की आपला अभ्यास सोपा होणार असतो.
जाता जाता आणखीन एक गंमत चंद्राचीतिथी कोणती हे चंद्रकोरीच्या आकारावरून आपल्याला ढोबळ मनाने ठरवता येते. पण महिना कोणता हे कसे ठरवायचे? कारण तो ठरणार सूर्यावरून आणि सूर्याच्या प्रकाशांत चांदण्या दिसत नाहीत. मग ठरल की मध्यरात्री आकाशांत आपल्या अगदी डोक्यावर जे नक्षत्र दिसेल, त्यावरून महिना ठरवायचा. अशा प्रकारे साधारणपणे एका आड एका नक्षत्राच्या नावावर महिन्यांची नावे ठरली.
अश्विनी नक्षत्रावरून अश्विन महिना.
कृत्रिका नक्षत्रावरूनकार्तिक. मृगशिरा नक्षत्रावरून मार्गशीर्ष.
पुष्य नक्षत्रावरून पौष.
मघा नक्षत्रावरून माघ.
पूर्वा/उत्तरा (फालगुनी) नक्षत्रावरून फाल्गुन.
चित्रा नक्षत्रावरून चैत्र.
विशाखा नक्षत्रावरून वैशाख.
ज्येष्ठा नक्षत्रावरून ज्येष्ठ.
पूर्वा+ उत्तरा आषाढानक्षत्रावरून आषाढ.
श्रावण नक्षत्रावरून श्रावण.
पूर्वा+ उत्तरा भाद्रपदा नक्षत्रावरून भाद्रपद.
संस्कृतात एका नांवातून दुसरे नांव तयार करण्याची एक युक्ति आहे. उदाहरणार्थ
वसुदेवाचा मुलगा - वासुदेव
दशहरताचा मुलगा- दाशरती
जनकाची मुलगी- जानकी
भगीरतीची मुलगी(म्ह. - भागीरथी(गंगा) त्याच्या प्रयत्नातून आलेली)
भारताचा मुळ ओळखला जाणारा देश- भारत.
तसेच नक्षत्र ही आई आणि महिना म्हणजे मुलगा अशी कल्पना करून सर्व महिन्यांची नांव ठरली.
भाग- ४- मृगशिरा नक्षत्र
आकाशांतल सर्वांत सुंदर आणि मोड पसरलेलं नक्षत्र म्हणजे मृगशिरा आणि त्यांचाच भाग असलेली व्याधीची चांदणी ही आकाशांत आपल्याला दिसणा-या चांदण्यांपैकी सर्वांत मोठी चांदणी. म्हणून सर्वांत आधी आपण मृग नक्षत्राची ओळाव करून घेऊ.
आपण मृगाच्या पावसाचे खूप कौतुक करतो. याचे कारण कांय बरं? मृग नक्षत्र लागल याचा अर्थ सूर्याचा मृग राशीत प्रवेश झाला. अशावेळी मध्यरात्री आपल्या ‘ख’ आकाशांत म्हणजे डोक्याच्या अगदी ब ज्येष्ठा नक्षत्र दिसते- म्हणजेच ज्येष्ठ महिना चालू असतो आणि एकदम चटके देणारे ऊन पडत असते. पाऊस- काळ यायला, आषाढ महिना लागायला थोडा अवकाशि असतो. अशा वेळी अचानक आकांशांत ढग येतात आणि वळवाचा पाऊस सुरु होतो. तो येतो आणि सरसर पडून लगेच थांबतोही. पण त्याने छान गारवा येतो. बरे वाटते म्हणून मृगाच्या पावसाने कौतुक एक अकबर विरबलाची गोष्ट सांगतात. अकबराच्या दरबारात येऊन एक अवलिया विचारू लागला-“सत्तावीसातून नऊ गेले की शून्य- कोण सोडवेल हे कोड?” कुणाला कांही कळेना- सत्तावीस हजार नऊ- म्हणजे
अठरा उरायला हवेत हा अवलिया शून्य का म्हणतो? थोड्या उशीराने (नहमीप्रमाणे) बिरबल आला. राजाने म्हटले- बिरबल तूच हे कोड सोडवू शकशील. बिरबल हसला म्हणाला बरोबर आहे हा अवलिया बोलतो ते. सत्तावीस नक्षत्रांमधून नऊ नक्षत्र कोरडी गेली- मृग, आर्द्रा, पुनर्वसु, पुष्य, आश्र्लेषा... हस्त (म्हणजेच आषाढ, श्रावण आणि भाद्रपद हे पावसाळी महिने) पाऊस पडलाच नाही तर शेतक-याच्या हाती कांय लागेल शून्य!”
तर मग चला व्याधाची चांदणी मृग नक्षत्र, रोहिणी, पुनर्वसु, ब्रह्हृदय या सर्व चांदण्याची ओळख करून त्यांच्याशी मैत्री करू या आणि या कहाण्या पण आठवणीत ठेऊ या.
भाग-५- वृश्र्चिक नक्षत्र-समूह
मृगासारखच आकाशांत विस्तीर्ण पसरलेला दुसरा नक्षत्रसमूह आहे वृश्र्चिक राशीतील नक्षत्रांचा. वृश्चिक म्हणजे विंचू. तर ही रास आकाशात हुबेबुब
विंचबासारखी दिसते.
आकाशांत मृग नक्षत्र दिसत असेल तेंव्हा मृग दिसणार नाही. जणू कांही आकाशांत दोघं कायम लपाछपीचा खेळच खेळत असावेत. यामुळे वाळवंटात किंवा समुद्रात प्रवास करणा-या प्रवाशांची किती सोय झाली! रात्रीच्या वेळी दिशा कळण्यासाठी दोघांपैकी कुणीतरी एक आकाशांत असेलच.
वृश्र्चिक नक्षत्र पाहाण्यासाठी चांगला काळ म्हणजे......
वृश्र्चिक राशीत अनुराधा ज्येष्ठा आणि मूळया तीन नक्षत्रांच्या चांदण्या आहेत. ज्यांना वृश्र्चिकाची छाती किंवा धड म्हणता येईल अशा एकाच आकार व झळाळीच्या तीन चांदण्या, आणि त्यांच्या मागे नांगीच्या आकारांत सजलेल्या १४-१५ लहान मोठ्या चांदण्या डोळ्यांना दिसतात. या पैकी अनुराधा ही चांदणी जराशी लालसर असते.
डोळ्यांनी दिसणा-या लालसर अशा तीनच चांदण्या आकाशांत आहेत त्या म्हणजे अनुराधा, रोहिणी आणि
मंगळ ज्येष्ठाची चांदणी शुभ्र व खूप मोठी तर मूळ नक्षत्राची चांदणी छोटी पण तिचा लखलखाट खूप असतो.
जे प्रवासी पृथ्वीच्या उत्तर गोलार्धात प्रवास करीत असतात, त्यांना दिशादर्शनासाठी ध्रुवतारा व त्या भोवती फिरणारे तारे असतात पण जे प्रवासी दक्षिण गोलार्धात असतील त्यांना ध्रुवतारा दिसणार नाही. पण मृगशिरा नक्षत्र आणि वृश्र्चिक रास मात्र दिक्षिण आकाशांत दिसतात. त्यामुळे त्या प्रवाशांची सोय होते.
भाग-६- सप्तर्षि
सप्तर्षि हे आपल्या पाठ म्हणण्याच्या सत्तावीस नक्षत्रांपैकी किंवा बारा राशींपैकी नाही. पण या सात चांदण्याचे (खरं तर इथे आठ चांदण्या आहेत) इतके महत्व आहे की त्यांना भारतीय ज्योतिष अभ्यासकांनी चक्क सात महत्वाच्या ऋषिंची नांव देऊन टाकली.
सप्तर्षि हा तारका समूह उत्तर दिशेकडील आकाशांत एखाद्या पतंगाप्रमाणे दिसतो. म्हणजे एक चौकोन आणि त्याला मोठी शेपटी. यातली चौथी चांदणी बरीच फिकट आहे आणि पांचव्या चांदणी जवळ अजून एक बारीक चांदणी आहे. त्या दोन चांदण्यांची नावे आहेत वसिष्ठ आणि अरुंधती. म्हणजे जेंव्हा सातही ऋषिंना आकाशांत जाण्यास सांगितले तेंव्हा फक्त वसिष्ठ-पत्नी अरुंधती हिलाच त्यांच्या बरोबर जाण्याचा भान मिळाला.
सप्तर्षिं वरून ध्रुव तारा ओळखतात. एरवी ध्रुवाची चांदणी अगदी छोटीशी आहे. सपतर्षिंच्या पैकी २ आणि १ या चांदण्यांना जोडणारी रेघ तशीच ओढत क्षितिजाच्यादिशेने नेली तर त्यांच्या अंतरापेक्षा साधारण चौपट अंतरावर जी एक छोटी चांदणी दिसते ती म्हणजे ध्रुव. त्यांच्या मधे दुसरी कोणतीच चांदणी नाही, फक्त आकाशच आहे.
ध्रुवाची चांदणी ओळखण्याची अजून एक खूण आहे, ती आपण पुढच्या भागांत पाहू.
भाग ७- ध्रुवतारा
मी सहावीत असतानाची गोष्ट. आम्हाला हिंदी आणि पाठोपाठ भूगोलाचा तास असायचा. एकदा हिंदीच्या तासाला नेमकी आम्हाला ध्रुवबाळाची गोष्ट होती. आम्ही गोष्टीत खूप रंगून गेलो. ती गोष्ट अशी-
उत्तानपाद नावाच्या एका राजाला दोन राण्या होत्या सुस्तचि आणि सुनीति. दोघींना एक एक मुलगा होता- सुस्तचिचामुलगा उत्तम आणि सुनीतिचा मुलगा ध्रुव. पण सुस्तचि ही राजाची आवडती राणी होती. म्हणून सदानकदा उत्तमच आपला राज्याच्या मांडीवर बसायचा. एकदा उत्तम दुसरीकडे खेळत असतांना ध्रुव येऊन राजाच्या मांडीवर बसला. पण थोड्याच वेळांत उत्तम आणि सुस्तचि तिथे आली. उत्तमने राजाच्या मांडीवर बसायचा हट्ट केला. त्याबरोबर सुस्तचिने ध्रुवाला राजाच्या मांडीवरून ढकलून दिले, आणि उत्तमला तिथे बसवले. ध्रुवाला वाटले राजा आपली बाजू घेईल, निदान आपली आई सुनीती तर आपली बाजूघेईल, पण दोघेही गप्पच राहिले.ध्रुवाला वाईट वाटले. तो घर सोडून निघाला- जंगलाकडे जाऊ लागला. त्याला नारद मुनी भेटले- त्यांनी विचारल- कुठे निघालस? ध्रुव म्हणाला- देवाला शोधतो. त्याला सांगतो मला अशी जागा दे जिथून मला कुणीही उठवू शकणार नाही. नारदाने त्याला विष्णूचा मंत्र देऊन तप करायला सांगितले.
ब-याच तपश्चर्येनंतर विष्णु प्रसन्न झाल्या. त्याने ध्रुवाला दर्शन देऊन सांगितले- मी प्रसन्न आहे आता तू घरी परत जा. सर्वांशी प्रेमाने वागा. मोठा झाल्यावर तू राजा होशील, तेंव्हा प्रजेची काळजी घे. आणि त्यानंतर तुला आकाशात अटळ स्थआन मिळेल- तुथून तुला कुणीही हलवणार नाही.
अशा प्रकारे आकाशांत ध्रुवाला अटळ पद मिळाले. पुढच्या तासाला भूगोलाच्या वर्गांत नेमका ध्रुवतारा व सप्तर्षी हाच धडा होता- त्याची मला खूप गंमत वाटली आणि तो धडा नीट लक्षात राहिला.
ध्रुवाची चांदणी आपल्याला उत्तरेकडे दिसते. ही आकाराने
मध्यम आणि विशेष चमकदार पण नाही. पण ती सदा सवेदा एकाच जागी दिसते हे तिच वैशिष्ट्य.
आता आपण ध्रुवता-याबद्दलची सर्वांत महत्वाची गोष्ट शिकू या. आपल्याला सूर्य-चंद्र-तारे यांच्या आकाशातील भ्रमन्ती मुळे असे वाटते की जणू पृथ्वी स्थिर आहे आणि हे सर्व ग्रह नक्षत्र फिरत आहेत. पण हे फक्त भासते. प्रत्यक्षात आपण जाणतो की आपली पृथ्वीचा सूर्या भोवती फिरतो आणि इतर ग्रह म्हणजे बुध, शुक्र, मंगळ, गुरु, शनि इत्यादी पण सूर्या भोवती फिरतात. सूर्याच्या दृश्यमान गतिमुळे आपण पूर्व दिशा कोणती ते पटकन ओळखू शकतो पण वाहून महत्वाची गोष्ट अशी कि आपली सूर्य मालिका हीच मुळी ध्रुव ता-या भोवती फिरत असते. पण पृथ्वीचे सूर्याभोवती फिरणे निराळे आणि सूर्याचे ध्रुवोभोवती फिरणे निराळे असते.
पृथ्वीपण सूर्याभओवती फिरत असल्याने पृथ्वीचे ध्रुवाभोवती फिरणे पण सूर्याच्या भ्रमणासारखेच दिसेल.
थोडक्यांत आपण उत्तर दक्षिण अशी एक लांबच लांब अक्ष (axis) आहे अशी कल्पना केली तर त्या सूर्य आणि इतर सर्व चांदण्या तया अक्षाभोवती फिरतांना दिसतील. ज्या चांदण्या ख स्वास्तिक आणि उत्तरी क्षितिजाच्या मधे असतील त्यांचे वर्तुळ छोटे असेल आणि ज्या चांदण्या ख- स्वास्तिकाच्या जवळ असतील त्यांचे भ्रमण- वर्तुळ मोठे दिसेल.
शेजारच्या चित्रांत जरी आपण पृथ्वीला एक ठिपका दाखवला असला तरी आपल्या तुलनेत पृथ्वी एक अवाढव्य चेंडूसारखी आहे आणि ती स्वतः उत्तर-दक्षिण अक्षावर लिहत असते. आपण विषुव्वृत्तावर असलो तर ध्रुव आपल्याला अगदी उत्तर क्षितिजावर दिसेल पण आपण वुषुव् वृत्ताच्या वर उत्तरेकडे १५ अक्षांशावर असलो तर आपल्याला असे भासेल की जणू ध्रुवच उत्तर क्षितिजापासून वर १५ अंशावर आहे. आणि आपण पृथ्वीच्या उत्तरी ध्रुवावरचअसू तेंव्हा आपल्याला ध्रुव क्षितिजापासून ९०º अंशावर म्हणजे अगदी आपल्या डोक्यावर दिसेल. अर्थात् सूर्याचा उजेड असेल तेंव्हा तो दिसणार नाही ही
गोष्ट वेगळी.
महाराष्ट्राचानकाशा पाहिला तर आपला सर्वांत दक्षिणेच्या बाजूला कोल्हापूर..... अक्षांशावर आहे आणि सर्वांत उत्तरेला नागपूर.... अक्षांशावर आहे. म्हणून कोल्हापूरच्या आकाशांत ध्रुव उत्तर क्षितिजावर अंशावर दिसेल. पुण्याला.... अंशावर आणि नागपूरला... अंशावर दिसेल.
ध्रुवाच्या चांदणीच्या खाली उत्तर क्षितिजापर्यंत इतर कोणतीच चांदणी दिसणार नाही. आणि आपण विषुव वृत्ताच्या दक्षिणेला असलो तर काय होईल? तिथे ध्रुवतारा दिसणारच नाही.
इतक्या खुणा सांगितल्या तरी ध्रुवाची चांदणी लहान असल्याने तिला पटकन ओळखता येत नाही. त्याऐवजी एक सोपी खूण आहे- सप्तर्षीवरून ध्रुव ओळखण्याची सप्तर्षींच्या पैकी पहिला व दुस-या चांदणीला जोडणारी रेघ तशीच उत्तर क्षितिजाच्या दिशेने ओढत नेली तर त्याच दिशेलाजी पहिली चांदणी दिसेल तीच ध्रुव या दोन्ही चांदण्यांच्या मधे जेवढे अंतर आहे त्याच्या साधारण चौपट अंतर ध्रुवची चोहली असते.
सप्तर्षीच्या चांदण्या देखील आकाशांत फिरतच असतात, पण त्या कशाही फिरल्या तरी पहिल्या- दुस-या चांदणीची दिशा नेहमी ध्रुवाकडेच वळलेली असते.
पण सप्तर्षी सुध्दा वर्षभर दिसत नाहीत. कधी कधी ते क्षितिजाच्या खाली असतात. मात्र त्या वेळेला निश्चितपणे शर्मिष्ठा नावाचा तारका- समूह आकाशांत असले व त्यावरून आपण ध्रुवतारा ओळखू शकतो. पण जे लोक पृथ्वीच्या दक्षिण गोलार्ध्डात रहातात त्यांचे कांय? त्यांना उत्तरेकडील ध्रुवतारा कधीच दिसत नाही. मग त्यांच्या करता दिक्षिणेकडे कुणी ध्रुवतारा आहे कां? नाही. पण त्यांच्याकडे इतर कांही तरी आहेच. ते आपण पुढील भागांत पाहू या.
आणि आता तुमच्या लक्षांत येईल की आपण आकाशाचे असेही भाग पाडू शकतो- उत्तर क्षितिजापासून ३० अंशा, दक्षिण शितिजापासून तीस अंश, उत्तर ३० अंश ते ख स्वास्तिक आणि दक्षिण ३० अंश ते ख स्वास्तक आणि त्यातल्या चांदण्या आपण लक्षांत ठेऊ शकतो.
भाग- ८- ध्रुवाचा ध्रुवपणा
शेजारच्या चित्रांत पृथ्वी व खूप खूप अंतरावरील ध्रुवतारा दाखवण्यांत आला आहे. पृथ्वीचा फिरण्याचा अक्ष दक्षिण- उत्तर असा आहे. म्हणूनच कुठलाही महिना, कोणताही ऋतु असोदिवस-रात्र कोणतीही वेळ असो- पृथ्वीचा अक्ष नेहमीच ध्रुवाच्या दिशेने असतो त्यामुळे ध्रुवाची जागा कधीच बदललेली दिसणार नाही.
अजून एक मजा आहे. आपण थेट उत्तर ध्रुवावर असलो तर ध्रुव आपल्याला थेट डोक्यावर दिसेल.
पण आपण विषुळ- वृत्तावर असू तेव्हा आपल्या क्षितिजावरील
उत्तरेच्या बाजूला आपल्याला ध्रुवतारा दिसेल- म्हणजे ध्रुवाच उन्नयन शून्य अंशावरअसेल. आपण अशा एखाद्या गांवी रहात असू जिथला अक्षांश २५º आहे- तर तिथे ध्रुव देखील क्षितिजापासून २५ अंशावर दिसेल. थोडक्यांत अक्षांश म्हणजेच आपल्याला ध्रुवतारा किती- उंचीवर दिसेल ते समजण्याची खूण.
अर्थातच विषुळ- वृत्ताच्या दक्षिणेकडे जे भूभाग आहेत. (उदाहरणार्थ- आस्ट्रेलिया) तिथून ध्रुवतारा अजिबात दिसाणार नाही कारण तो त्यांच्या क्षितिजाच्या खाली असेल.
पृथ्वीच्या अक्षाच्या उत्तर बाजूला जशी ध्रुवाची चांदणी आहे तशी एखादी चांदणी दक्षिण बाजूला नाही. त्यामुळे आपण पृथ्वीच्या दक्षिण गोलार्ध्दावर असलो तर तिकडल्या चांदण्यांची ओळख करून घ्यावी.
भाग ९- श्रवण नक्षत्र
ध्रुवतारा ओळखण्याच्या खाणाखुणा उत्तर गोलार्ध्दावर रहाणा-यांसाठी ध्रुव तारा महत्वाचा आहे हे आपण पाहिले. तो आकाराने खूप छोटा असतो. त्याच्या थेट खाली क्षितिजापर्यंत दुसरी चांदणी नसते हे खरे. तरी पण त्याला ओळखण्यासाठी एवढी एकच खूण असेल तर त्याच्या छोट्या आकारामुळे या खुणेवरून ओळखणे थोडे जडच असेल. मात्र त्याच्या आजूबाजूच्या मोठ्या चांदण्यांवरून आपण त्याला पटकन शोधू शकतो. असे तीन नक्षत्र समूह आहेत जे आपल्याला उत्तर आकाशांत आलदून पालटून दिसतात.
भाग- १०- सिंह नक्षत्र समूह
INDEX
भाग १- थंडशार काळोख्या रात्री
भाग २- दिशा- दर्शन
भाग ३- कालगणना
भाग ४- मृगशिरा नक्षत्र
भाग ५- वृश्र्चिक नक्षय समूह
भाग ६- सप्तर्षि
भाग ७- ध्रुवतारा
भाग ८- ध्रुवाचा
भाग ९- श्रवण नक्षत्र
भाग १०- सिंह नक्षत्र- समूह
भाग ११- हस्त, चित्रा,स्वाति
भाग १२- धनु नक्षत्र समूह
भाग १३- पूर्वा + उत्तरा भाद्रपदा
भाग १४- अभिजित नक्षत्र
भाग २- दिशा- दर्शन
नक्षत्रांचा आढावा घेण्याआधी थोडी उजळणी दिशांची आणिसूर्य- चंद्राच्या गतिची करायला हवी.
आपण अवाढव्य पृथ्वीच्या भूपृष्ठावर एका टिचभर जागेत रहातो त्यामुळे आपल्याला हा पृष्ठभाग सपाट थाळी सारखा भासतो आणि त्यावर ओठंगलेले आकाश हे एखाद्या अर्धवृत्तकार छत्रीसारखे दिसते. आपण चहूकडे नजर फिरवल्यावर सर्व बाजूंनी आकाश खाली येऊन पृथ्वीला भिडते असे दिसते. असे पृथ्वी व आकाशाच्या संधीचे जे वर्तुळ दिसते त्याला आपण क्षितिज असे म्हणतो.
रोज सकाळी या क्षितिजाआडूळ सूर्य उगवतांना दिसतो. सूर्य उगवण्याची दिशा म्हणजेच पूर्व. त्या आधारे आपण पश्चिम व उत्तर दक्षिण दिशा ठरवतो. व त्यांच्या मधे आपण अश्नेय, ईशान्य, वायव्य व नैगटत्य असे नांव दिलेले आहे. अशा या आठ दिशा क्षितिजाच्या अनुजंगाने ठरतात. आपण उताणे झोपून थेट आकाशाकडे पहोचतत्या दिशेला ऊधर्व व त्याच्या अगदी उलट आकाशाच्या खालच्या अधर्यवृत्ताची जी दिशा असेल तिला अधर या सर्वांबद्दल हजारो वर्षांपासून त्या कथा पसरल्या व आजपर्यंता ऐकल्या जातात त्यांना आपण मिथक म्हणतो. भारतीय
मिथकांमधे असे म्हणतात की या प्रत्येक दिशेसाठी एक- एक- दिक्- पाल आहे.
Azimuthal angle(?)
आता कल्पना करा कि आपण आपली नजर क्रमाक्रमाने पूर्व क्षितिज ते ख- स्वास्तिक ते पश्चिम क्षितिज असे म्हणतो.अशा प्रकारे दहा दिशा ठरवतो.
आकाशांत दिसणा-या चांदण्यांची आकृति कल्पून त्यांना नांवे देण्यांत आली आहेत. ---------------- अशी बळवली. तर पूर्व क्षितिजापासून ख स्वास्तिकापर्यंत ८०° अंशाचा कोण तयार होतो. एखादी चांदणी ज्या कोनावर असेल त्या कोनाला तिचा त्या वेळचा azimuthal angle म्हणतात. हा angle क्षितिजा वरच्या कुठुनही मोजता.
भाग- ३ - कालगणना
पृथ्वीवरीलसर्व जीवसृष्टीला काळाचे------ आणि हे भान सूर्याच्या-----------
आपल्याला आकाशाच्या वेगवेगळ्या भागांत वेगवेगळे तारकापुज दिसतात आणि ते आकाश भ्रमण करतांना दिसतात. म्हणजे आज जिथे जो तारकापुंज दिसेल त्यापासून रात्रीच्या दुस-या काळांत तो सरकलेला दिसेल. तसेच
चार दिवसांनी आधीच्या वेळीच पाहिले तरी त्यांनी जागा बदललेली दिसते.
बराच काळ त्यांच्याकडे पाहिल्यानंतर माणसाच्या लक्षांत आले की या तारकापुंजांची जागा एकमेकांच्या सापेक्ष बदलत नाही. म्हणजेच आपण नक्षत्रांची नांवे ज्या ओळीने ती नेहमी दिसतील, अश्विनीच्या मागे भरणी, त्यामागे कृत्तिका, त्यामागे रोहिणी...वगैरे. पण चंद्राची जागा मात्र जवळ जवळ रोजच या नक्षत्रांतून त्या नक्षत्रांत बदलते. आणि सूर्य? आपल्या ऋषिंच्या लक्षांत आले की सूर्य पण नक्षत्रमालिकेतून भ्रमण करतो आणि फिरून त्याच नक्षत्रांत परत येण्यासाठी त्याला ३६५ दिवस लागतात.
आता मी एक गंमत सांगणार आहे ज्यावरून माणसाच्या बुध्दिमत्तेची चुणूक दिसूनयेते. या बुध्दिच्या सहाय्यानेच दोन गोष्टी ठरवल्या- पहिली म्हणजे गणित सोपे केले पाहिजे- त्यासाठी कल्पकता वापरली पाहिजे.
सोपेपणाचा विचार केला तर ३६५ हा आकडा किचकट आहे- त्याला फक्त पाचाने भाग जातो. पण त्याच्या जवळच दुसरा आकडा आहे- ३६०. याला कितीतरी छोट्या आकड्यांनी भाग जातो, २, ३, ४, ५, ६, ८, ९, १०, १२, १५, १८, २४, ३०, ३६, ४०, ६०, ९०...!
माझ्या कल्पनेच्या भरांत मला असे वाटते की मग भारतीय ज्योतिषतजज्ञांनी ठरवल की सूर्याच्या एका भ्रमणाला एक वर्ष अस मोजतांना, वर्षाचे बाराच महिने आणि त्यांत तीस दिवस मोजायचे. म्हणजे गणित सोप झाल. आणि आकाशांत सूर्याची गति गोलाकार असते. त्याच चित्र काढायच तेही गोल असेल. त्याचे ३६० भाग पाडायचे. अंश म्हणजे एका दिवसाचे प्रतीक, अशा त्या ३६० अंशामध्ये विभागल्या गेलेल्या वर्तुळातून भमिती (जॉमेट्री) चा जन्म झाला नसेल ना!
आणि चंद्रभ्रमणाचे कांय? माणसाला त्याचे पण तितकेच आकर्षण वाटले असणार! शिवाय चंद्राच्या कोरी पण दररोज बदलतात, तो लहान- मोठा होतो- हा तर अजूनच आकर्षक विषय. म्हणून त्याच्या तिथिंचाही अभ्यास झाला. अशा प्रकारे भारतीय खगोल अभ्यासकांनी वर्ष चंद्रमासाचे पण गणित शिकून घेतले.
आणि मग एक गंमत झाली. मूळ वर्षांत हवेत ३६५ दिवस. सोईसाठी ३६० दिवसांचा हिशोब. त्यांत चंद्राच्या तिथिंचा विचार केला तर एका महिन्यांत तीस पेक्षा कमी दिवस भरतात- पण मग तिथीचा क्षय, नृदि ही कल्पना पुढे आली. तसेच दर तीन वर्षातून एका अधिक मासाची कल्पना आली. या सर्वांमुळे भारतीय खगोल गणित आणि वास्तविक परिस्थिती यांचा ताळमेळ कायम राहिला.
ग्रीक- रोमन खगोल तजज्ञांनो हा
प्रश्न वेगळ्या रीतीने सोडवला त्यांनी एकाआड एका महिन्याला एक एक ज्यादा दिवस देऊन टाकला फेब्रुवरीचे दोन दिवस कमी केले. पण तरीही चार वर्षांतून एका दिवसाचा फरक पडतोच म्हणून त्या वर्षी फेब्रु. चा एक दिवस वाढवला. अशी त्यांनी युक्ति केली.
भारतीयांचे बहुतेक सर्व सण- उत्सव हे चंद्राच्या तिथीवर ठरतात. तसेच २७ नक्षत्रांची संख्या पण थोडी किचकटच. म्हणून १२ राशींची कल्पना पुढे आली. प्रत्येक नक्षत्राचे चार भाग पाडले तर एकूण १०८ भाग होतात, पैकी नऊ भागांची म्हणजे सव्वादोन नक्षत्रांची एक राज होते. हे सोपे काम झाले. सूर्य दर महिन्याला वेगळ्या राशीत प्रवेश करतो. सूर्याच्या या संक्रमणातून मकर संक्रांत, मेष संक्रांत असे दोन उत्सवाचेदिवस ठरेल.
या पुस्तकाचा विषय पंचाग शास्त्र किंवा खगोलशास्त्र असा नाही. फक्त साध्या डोळ्यांनी पहातांना आकाशांत दिसणा-या चांदण्या एवढाच आपला विषय आहे. पण अशा कांही गमती जमती माहित असल्या की आपला अभ्यास सोपा होणार असतो.
जाता जाता आणखीन एक गंमत चंद्राचीतिथी कोणती हे चंद्रकोरीच्या आकारावरून आपल्याला ढोबळ मनाने ठरवता येते. पण महिना कोणता हे कसे ठरवायचे? कारण तो ठरणार सूर्यावरून आणि सूर्याच्या प्रकाशांत चांदण्या दिसत नाहीत. मग ठरल की मध्यरात्री आकाशांत आपल्या अगदी डोक्यावर जे नक्षत्र दिसेल, त्यावरून महिना ठरवायचा. अशा प्रकारे साधारणपणे एका आड एका नक्षत्राच्या नावावर महिन्यांची नावे ठरली.
अश्विनी नक्षत्रावरून अश्विन महिना.
कृत्रिका नक्षत्रावरूनकार्तिक. मृगशिरा नक्षत्रावरून मार्गशीर्ष.
पुष्य नक्षत्रावरून पौष.
मघा नक्षत्रावरून माघ.
पूर्वा/उत्तरा (फालगुनी) नक्षत्रावरून फाल्गुन.
चित्रा नक्षत्रावरून चैत्र.
विशाखा नक्षत्रावरून वैशाख.
ज्येष्ठा नक्षत्रावरून ज्येष्ठ.
पूर्वा+ उत्तरा आषाढानक्षत्रावरून आषाढ.
श्रावण नक्षत्रावरून श्रावण.
पूर्वा+ उत्तरा भाद्रपदा नक्षत्रावरून भाद्रपद.
संस्कृतात एका नांवातून दुसरे नांव तयार करण्याची एक युक्ति आहे. उदाहरणार्थ
वसुदेवाचा मुलगा - वासुदेव
दशहरताचा मुलगा- दाशरती
जनकाची मुलगी- जानकी
भगीरतीची मुलगी(म्ह. - भागीरथी(गंगा) त्याच्या प्रयत्नातून आलेली)
भारताचा मुळ ओळखला जाणारा देश- भारत.
तसेच नक्षत्र ही आई आणि महिना म्हणजे मुलगा अशी कल्पना करून सर्व महिन्यांची नांव ठरली.
भाग- ४- मृगशिरा नक्षत्र
आकाशांतल सर्वांत सुंदर आणि मोड पसरलेलं नक्षत्र म्हणजे मृगशिरा आणि त्यांचाच भाग असलेली व्याधीची चांदणी ही आकाशांत आपल्याला दिसणा-या चांदण्यांपैकी सर्वांत मोठी चांदणी. म्हणून सर्वांत आधी आपण मृग नक्षत्राची ओळाव करून घेऊ.
आपण मृगाच्या पावसाचे खूप कौतुक करतो. याचे कारण कांय बरं? मृग नक्षत्र लागल याचा अर्थ सूर्याचा मृग राशीत प्रवेश झाला. अशावेळी मध्यरात्री आपल्या ‘ख’ आकाशांत म्हणजे डोक्याच्या अगदी ब ज्येष्ठा नक्षत्र दिसते- म्हणजेच ज्येष्ठ महिना चालू असतो आणि एकदम चटके देणारे ऊन पडत असते. पाऊस- काळ यायला, आषाढ महिना लागायला थोडा अवकाशि असतो. अशा वेळी अचानक आकांशांत ढग येतात आणि वळवाचा पाऊस सुरु होतो. तो येतो आणि सरसर पडून लगेच थांबतोही. पण त्याने छान गारवा येतो. बरे वाटते म्हणून मृगाच्या पावसाने कौतुक एक अकबर विरबलाची गोष्ट सांगतात. अकबराच्या दरबारात येऊन एक अवलिया विचारू लागला-“सत्तावीसातून नऊ गेले की शून्य- कोण सोडवेल हे कोड?” कुणाला कांही कळेना- सत्तावीस हजार नऊ- म्हणजे
अठरा उरायला हवेत हा अवलिया शून्य का म्हणतो? थोड्या उशीराने (नहमीप्रमाणे) बिरबल आला. राजाने म्हटले- बिरबल तूच हे कोड सोडवू शकशील. बिरबल हसला म्हणाला बरोबर आहे हा अवलिया बोलतो ते. सत्तावीस नक्षत्रांमधून नऊ नक्षत्र कोरडी गेली- मृग, आर्द्रा, पुनर्वसु, पुष्य, आश्र्लेषा... हस्त (म्हणजेच आषाढ, श्रावण आणि भाद्रपद हे पावसाळी महिने) पाऊस पडलाच नाही तर शेतक-याच्या हाती कांय लागेल शून्य!”
तर मग चला व्याधाची चांदणी मृग नक्षत्र, रोहिणी, पुनर्वसु, ब्रह्हृदय या सर्व चांदण्याची ओळख करून त्यांच्याशी मैत्री करू या आणि या कहाण्या पण आठवणीत ठेऊ या.
भाग-५- वृश्र्चिक नक्षत्र-समूह
मृगासारखच आकाशांत विस्तीर्ण पसरलेला दुसरा नक्षत्रसमूह आहे वृश्र्चिक राशीतील नक्षत्रांचा. वृश्चिक म्हणजे विंचू. तर ही रास आकाशात हुबेबुब
विंचबासारखी दिसते.
आकाशांत मृग नक्षत्र दिसत असेल तेंव्हा मृग दिसणार नाही. जणू कांही आकाशांत दोघं कायम लपाछपीचा खेळच खेळत असावेत. यामुळे वाळवंटात किंवा समुद्रात प्रवास करणा-या प्रवाशांची किती सोय झाली! रात्रीच्या वेळी दिशा कळण्यासाठी दोघांपैकी कुणीतरी एक आकाशांत असेलच.
वृश्र्चिक नक्षत्र पाहाण्यासाठी चांगला काळ म्हणजे......
वृश्र्चिक राशीत अनुराधा ज्येष्ठा आणि मूळया तीन नक्षत्रांच्या चांदण्या आहेत. ज्यांना वृश्र्चिकाची छाती किंवा धड म्हणता येईल अशा एकाच आकार व झळाळीच्या तीन चांदण्या, आणि त्यांच्या मागे नांगीच्या आकारांत सजलेल्या १४-१५ लहान मोठ्या चांदण्या डोळ्यांना दिसतात. या पैकी अनुराधा ही चांदणी जराशी लालसर असते.
डोळ्यांनी दिसणा-या लालसर अशा तीनच चांदण्या आकाशांत आहेत त्या म्हणजे अनुराधा, रोहिणी आणि
मंगळ ज्येष्ठाची चांदणी शुभ्र व खूप मोठी तर मूळ नक्षत्राची चांदणी छोटी पण तिचा लखलखाट खूप असतो.
जे प्रवासी पृथ्वीच्या उत्तर गोलार्धात प्रवास करीत असतात, त्यांना दिशादर्शनासाठी ध्रुवतारा व त्या भोवती फिरणारे तारे असतात पण जे प्रवासी दक्षिण गोलार्धात असतील त्यांना ध्रुवतारा दिसणार नाही. पण मृगशिरा नक्षत्र आणि वृश्र्चिक रास मात्र दिक्षिण आकाशांत दिसतात. त्यामुळे त्या प्रवाशांची सोय होते.
भाग-६- सप्तर्षि
सप्तर्षि हे आपल्या पाठ म्हणण्याच्या सत्तावीस नक्षत्रांपैकी किंवा बारा राशींपैकी नाही. पण या सात चांदण्याचे (खरं तर इथे आठ चांदण्या आहेत) इतके महत्व आहे की त्यांना भारतीय ज्योतिष अभ्यासकांनी चक्क सात महत्वाच्या ऋषिंची नांव देऊन टाकली.
सप्तर्षि हा तारका समूह उत्तर दिशेकडील आकाशांत एखाद्या पतंगाप्रमाणे दिसतो. म्हणजे एक चौकोन आणि त्याला मोठी शेपटी. यातली चौथी चांदणी बरीच फिकट आहे आणि पांचव्या चांदणी जवळ अजून एक बारीक चांदणी आहे. त्या दोन चांदण्यांची नावे आहेत वसिष्ठ आणि अरुंधती. म्हणजे जेंव्हा सातही ऋषिंना आकाशांत जाण्यास सांगितले तेंव्हा फक्त वसिष्ठ-पत्नी अरुंधती हिलाच त्यांच्या बरोबर जाण्याचा भान मिळाला.
सप्तर्षिं वरून ध्रुव तारा ओळखतात. एरवी ध्रुवाची चांदणी अगदी छोटीशी आहे. सपतर्षिंच्या पैकी २ आणि १ या चांदण्यांना जोडणारी रेघ तशीच ओढत क्षितिजाच्यादिशेने नेली तर त्यांच्या अंतरापेक्षा साधारण चौपट अंतरावर जी एक छोटी चांदणी दिसते ती म्हणजे ध्रुव. त्यांच्या मधे दुसरी कोणतीच चांदणी नाही, फक्त आकाशच आहे.
ध्रुवाची चांदणी ओळखण्याची अजून एक खूण आहे, ती आपण पुढच्या भागांत पाहू.
भाग ७- ध्रुवतारा
मी सहावीत असतानाची गोष्ट. आम्हाला हिंदी आणि पाठोपाठ भूगोलाचा तास असायचा. एकदा हिंदीच्या तासाला नेमकी आम्हाला ध्रुवबाळाची गोष्ट होती. आम्ही गोष्टीत खूप रंगून गेलो. ती गोष्ट अशी-
उत्तानपाद नावाच्या एका राजाला दोन राण्या होत्या सुस्तचि आणि सुनीति. दोघींना एक एक मुलगा होता- सुस्तचिचामुलगा उत्तम आणि सुनीतिचा मुलगा ध्रुव. पण सुस्तचि ही राजाची आवडती राणी होती. म्हणून सदानकदा उत्तमच आपला राज्याच्या मांडीवर बसायचा. एकदा उत्तम दुसरीकडे खेळत असतांना ध्रुव येऊन राजाच्या मांडीवर बसला. पण थोड्याच वेळांत उत्तम आणि सुस्तचि तिथे आली. उत्तमने राजाच्या मांडीवर बसायचा हट्ट केला. त्याबरोबर सुस्तचिने ध्रुवाला राजाच्या मांडीवरून ढकलून दिले, आणि उत्तमला तिथे बसवले. ध्रुवाला वाटले राजा आपली बाजू घेईल, निदान आपली आई सुनीती तर आपली बाजूघेईल, पण दोघेही गप्पच राहिले.ध्रुवाला वाईट वाटले. तो घर सोडून निघाला- जंगलाकडे जाऊ लागला. त्याला नारद मुनी भेटले- त्यांनी विचारल- कुठे निघालस? ध्रुव म्हणाला- देवाला शोधतो. त्याला सांगतो मला अशी जागा दे जिथून मला कुणीही उठवू शकणार नाही. नारदाने त्याला विष्णूचा मंत्र देऊन तप करायला सांगितले.
ब-याच तपश्चर्येनंतर विष्णु प्रसन्न झाल्या. त्याने ध्रुवाला दर्शन देऊन सांगितले- मी प्रसन्न आहे आता तू घरी परत जा. सर्वांशी प्रेमाने वागा. मोठा झाल्यावर तू राजा होशील, तेंव्हा प्रजेची काळजी घे. आणि त्यानंतर तुला आकाशात अटळ स्थआन मिळेल- तुथून तुला कुणीही हलवणार नाही.
अशा प्रकारे आकाशांत ध्रुवाला अटळ पद मिळाले. पुढच्या तासाला भूगोलाच्या वर्गांत नेमका ध्रुवतारा व सप्तर्षी हाच धडा होता- त्याची मला खूप गंमत वाटली आणि तो धडा नीट लक्षात राहिला.
ध्रुवाची चांदणी आपल्याला उत्तरेकडे दिसते. ही आकाराने
मध्यम आणि विशेष चमकदार पण नाही. पण ती सदा सवेदा एकाच जागी दिसते हे तिच वैशिष्ट्य.
आता आपण ध्रुवता-याबद्दलची सर्वांत महत्वाची गोष्ट शिकू या. आपल्याला सूर्य-चंद्र-तारे यांच्या आकाशातील भ्रमन्ती मुळे असे वाटते की जणू पृथ्वी स्थिर आहे आणि हे सर्व ग्रह नक्षत्र फिरत आहेत. पण हे फक्त भासते. प्रत्यक्षात आपण जाणतो की आपली पृथ्वीचा सूर्या भोवती फिरतो आणि इतर ग्रह म्हणजे बुध, शुक्र, मंगळ, गुरु, शनि इत्यादी पण सूर्या भोवती फिरतात. सूर्याच्या दृश्यमान गतिमुळे आपण पूर्व दिशा कोणती ते पटकन ओळखू शकतो पण वाहून महत्वाची गोष्ट अशी कि आपली सूर्य मालिका हीच मुळी ध्रुव ता-या भोवती फिरत असते. पण पृथ्वीचे सूर्याभोवती फिरणे निराळे आणि सूर्याचे ध्रुवोभोवती फिरणे निराळे असते.
पृथ्वीपण सूर्याभओवती फिरत असल्याने पृथ्वीचे ध्रुवाभोवती फिरणे पण सूर्याच्या भ्रमणासारखेच दिसेल.
थोडक्यांत आपण उत्तर दक्षिण अशी एक लांबच लांब अक्ष (axis) आहे अशी कल्पना केली तर त्या सूर्य आणि इतर सर्व चांदण्या तया अक्षाभोवती फिरतांना दिसतील. ज्या चांदण्या ख स्वास्तिक आणि उत्तरी क्षितिजाच्या मधे असतील त्यांचे वर्तुळ छोटे असेल आणि ज्या चांदण्या ख- स्वास्तिकाच्या जवळ असतील त्यांचे भ्रमण- वर्तुळ मोठे दिसेल.
शेजारच्या चित्रांत जरी आपण पृथ्वीला एक ठिपका दाखवला असला तरी आपल्या तुलनेत पृथ्वी एक अवाढव्य चेंडूसारखी आहे आणि ती स्वतः उत्तर-दक्षिण अक्षावर लिहत असते. आपण विषुव्वृत्तावर असलो तर ध्रुव आपल्याला अगदी उत्तर क्षितिजावर दिसेल पण आपण वुषुव् वृत्ताच्या वर उत्तरेकडे १५ अक्षांशावर असलो तर आपल्याला असे भासेल की जणू ध्रुवच उत्तर क्षितिजापासून वर १५ अंशावर आहे. आणि आपण पृथ्वीच्या उत्तरी ध्रुवावरचअसू तेंव्हा आपल्याला ध्रुव क्षितिजापासून ९०º अंशावर म्हणजे अगदी आपल्या डोक्यावर दिसेल. अर्थात् सूर्याचा उजेड असेल तेंव्हा तो दिसणार नाही ही
गोष्ट वेगळी.
महाराष्ट्राचानकाशा पाहिला तर आपला सर्वांत दक्षिणेच्या बाजूला कोल्हापूर..... अक्षांशावर आहे आणि सर्वांत उत्तरेला नागपूर.... अक्षांशावर आहे. म्हणून कोल्हापूरच्या आकाशांत ध्रुव उत्तर क्षितिजावर अंशावर दिसेल. पुण्याला.... अंशावर आणि नागपूरला... अंशावर दिसेल.
ध्रुवाच्या चांदणीच्या खाली उत्तर क्षितिजापर्यंत इतर कोणतीच चांदणी दिसणार नाही. आणि आपण विषुव वृत्ताच्या दक्षिणेला असलो तर काय होईल? तिथे ध्रुवतारा दिसणारच नाही.
इतक्या खुणा सांगितल्या तरी ध्रुवाची चांदणी लहान असल्याने तिला पटकन ओळखता येत नाही. त्याऐवजी एक सोपी खूण आहे- सप्तर्षीवरून ध्रुव ओळखण्याची सप्तर्षींच्या पैकी पहिला व दुस-या चांदणीला जोडणारी रेघ तशीच उत्तर क्षितिजाच्या दिशेने ओढत नेली तर त्याच दिशेलाजी पहिली चांदणी दिसेल तीच ध्रुव या दोन्ही चांदण्यांच्या मधे जेवढे अंतर आहे त्याच्या साधारण चौपट अंतर ध्रुवची चोहली असते.
सप्तर्षीच्या चांदण्या देखील आकाशांत फिरतच असतात, पण त्या कशाही फिरल्या तरी पहिल्या- दुस-या चांदणीची दिशा नेहमी ध्रुवाकडेच वळलेली असते.
पण सप्तर्षी सुध्दा वर्षभर दिसत नाहीत. कधी कधी ते क्षितिजाच्या खाली असतात. मात्र त्या वेळेला निश्चितपणे शर्मिष्ठा नावाचा तारका- समूह आकाशांत असले व त्यावरून आपण ध्रुवतारा ओळखू शकतो. पण जे लोक पृथ्वीच्या दक्षिण गोलार्ध्डात रहातात त्यांचे कांय? त्यांना उत्तरेकडील ध्रुवतारा कधीच दिसत नाही. मग त्यांच्या करता दिक्षिणेकडे कुणी ध्रुवतारा आहे कां? नाही. पण त्यांच्याकडे इतर कांही तरी आहेच. ते आपण पुढील भागांत पाहू या.
आणि आता तुमच्या लक्षांत येईल की आपण आकाशाचे असेही भाग पाडू शकतो- उत्तर क्षितिजापासून ३० अंशा, दक्षिण शितिजापासून तीस अंश, उत्तर ३० अंश ते ख स्वास्तिक आणि दक्षिण ३० अंश ते ख स्वास्तक आणि त्यातल्या चांदण्या आपण लक्षांत ठेऊ शकतो.
भाग- ८- ध्रुवाचा ध्रुवपणा
शेजारच्या चित्रांत पृथ्वी व खूप खूप अंतरावरील ध्रुवतारा दाखवण्यांत आला आहे. पृथ्वीचा फिरण्याचा अक्ष दक्षिण- उत्तर असा आहे. म्हणूनच कुठलाही महिना, कोणताही ऋतु असोदिवस-रात्र कोणतीही वेळ असो- पृथ्वीचा अक्ष नेहमीच ध्रुवाच्या दिशेने असतो त्यामुळे ध्रुवाची जागा कधीच बदललेली दिसणार नाही.
अजून एक मजा आहे. आपण थेट उत्तर ध्रुवावर असलो तर ध्रुव आपल्याला थेट डोक्यावर दिसेल.
पण आपण विषुळ- वृत्तावर असू तेव्हा आपल्या क्षितिजावरील
उत्तरेच्या बाजूला आपल्याला ध्रुवतारा दिसेल- म्हणजे ध्रुवाच उन्नयन शून्य अंशावरअसेल. आपण अशा एखाद्या गांवी रहात असू जिथला अक्षांश २५º आहे- तर तिथे ध्रुव देखील क्षितिजापासून २५ अंशावर दिसेल. थोडक्यांत अक्षांश म्हणजेच आपल्याला ध्रुवतारा किती- उंचीवर दिसेल ते समजण्याची खूण.
अर्थातच विषुळ- वृत्ताच्या दक्षिणेकडे जे भूभाग आहेत. (उदाहरणार्थ- आस्ट्रेलिया) तिथून ध्रुवतारा अजिबात दिसाणार नाही कारण तो त्यांच्या क्षितिजाच्या खाली असेल.
पृथ्वीच्या अक्षाच्या उत्तर बाजूला जशी ध्रुवाची चांदणी आहे तशी एखादी चांदणी दक्षिण बाजूला नाही. त्यामुळे आपण पृथ्वीच्या दक्षिण गोलार्ध्दावर असलो तर तिकडल्या चांदण्यांची ओळख करून घ्यावी.
भाग ९- श्रवण नक्षत्र
ध्रुवतारा ओळखण्याच्या खाणाखुणा उत्तर गोलार्ध्दावर रहाणा-यांसाठी ध्रुव तारा महत्वाचा आहे हे आपण पाहिले. तो आकाराने खूप छोटा असतो. त्याच्या थेट खाली क्षितिजापर्यंत दुसरी चांदणी नसते हे खरे. तरी पण त्याला ओळखण्यासाठी एवढी एकच खूण असेल तर त्याच्या छोट्या आकारामुळे या खुणेवरून ओळखणे थोडे जडच असेल. मात्र त्याच्या आजूबाजूच्या मोठ्या चांदण्यांवरून आपण त्याला पटकन शोधू शकतो. असे तीन नक्षत्र समूह आहेत जे आपल्याला उत्तर आकाशांत आलदून पालटून दिसतात.
भाग- १०- सिंह नक्षत्र समूह
Saturday, August 11, 2012
INDEX of sanganakacha mendu
binary logic
binary memory -- gates
address
memory - how it works
NETWORKING
IP address
Mac address
clock
Mobile Tower synchronisation
binary memory -- gates
address
memory - how it works
NETWORKING
IP address
Mac address
clock
Mobile Tower synchronisation
Sunday, July 15, 2012
Saturday, June 23, 2012
काल गणना...लघुतम पासून महत्तम..
काल गणना...लघुतम पासून महत्तम..
------------------------------
२ परमाणु = १ अणु
३ अणु = १ त्रसरेणु
३ त्रसरेणु = १ तृटि
१०० तृटि = १ वेध
३ वेध = १ लव
३ लव = १ निमेष
३ निमेष = १ क्षण
५ क्षण = १ काष्ठा
१५ काष्ठा = १ लघु
१५ लघु = १ नाडिका
२ नाडिका = १ मुहूर्त
३० मुहूर्त = १ दिवस-रात्र
७ दिवस-रात्र = १ सप्ताह
२ सप्ताह = १ पक्ष
२ पक्ष = १ मास
२ मास = १ ऋतु
३ ऋतु = १ अयन
२ अयन = १ वर्ष
४३२००० वर्ष = १ कलियुग
२ कलियुग = १ द्वापर युग
३ कलियुग = १ त्रेता युग
४ कलियुग = १ सत युग
चारही युग = १ चतुर्युग = ४३२०००० वर्षे
७१ चतुर्युग = १ मन्वंतर
१४ मन्वंतरे = १ कल्प (४३२ कोटी वर्षे)
२ कल्प = ब्रह्माचा १ दिवस-रात्र
; ब्रह्माची १०० वर्षे = विष्णू च्या डोळ्याची पापणी एकदा लवण्याचा काल.
(संदर्भ: श्री सुरेश सोनी, यांचे पुस्तक:"भारत मे विज्ञान की उज्वल परंपरा")
------------------------------
२ परमाणु = १ अणु
३ अणु = १ त्रसरेणु
३ त्रसरेणु = १ तृटि
१०० तृटि = १ वेध
३ वेध = १ लव
३ लव = १ निमेष
३ निमेष = १ क्षण
५ क्षण = १ काष्ठा
१५ काष्ठा = १ लघु
१५ लघु = १ नाडिका
२ नाडिका = १ मुहूर्त
३० मुहूर्त = १ दिवस-रात्र
७ दिवस-रात्र = १ सप्ताह
२ सप्ताह = १ पक्ष
२ पक्ष = १ मास
२ मास = १ ऋतु
३ ऋतु = १ अयन
२ अयन = १ वर्ष
४३२००० वर्ष = १ कलियुग
२ कलियुग = १ द्वापर युग
३ कलियुग = १ त्रेता युग
४ कलियुग = १ सत युग
चारही युग = १ चतुर्युग = ४३२०००० वर्षे
७१ चतुर्युग = १ मन्वंतर
१४ मन्वंतरे = १ कल्प (४३२ कोटी वर्षे)
२ कल्प = ब्रह्माचा १ दिवस-रात्र
; ब्रह्माची १०० वर्षे = विष्णू च्या डोळ्याची पापणी एकदा लवण्याचा काल.
(संदर्भ: श्री सुरेश सोनी, यांचे पुस्तक:"भारत मे विज्ञान की उज्वल परंपरा")
13 संगणक है थोडासा बाजार व्यवस्थापन --हो
13 संगणक है थोडासा बाजार व्यवस्थापन
संगणककी व्याख्या हम कर सकते हैं -- निर्देश के अनुसार उपलब्ध जानकारीकी जाँच और प्रोसेसिंगसे निष्कर्ष बता सकनेवाला यंत्र. दुनियाभरमें मान्य इस व्याख्या को मानें तो पुरातन कालके सरल जोड-घटा कर सकनेवाले यंत्र भी संगणक कहाएंगे। लेकिन अंकोंकी द्विअंश पद्धति का उपयोग कर इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांकी सहायतासे बने संगणकका विकास 1945 के आसपास आरंभ हुआ। उन संगणकोंमें आजकी तुलनामें सौगुनी अधिक बिजली (पॉवर) आणि हजारगुनी अधिक जगह की आवश्यकता होती थी।
IBM ने किस किस जडवस्तूका प्रमाणीकरण किया --
1) कारभारी डबा तथा मॉनिटरमें पॉवर सप्लाय करनेवाली केबल्स
2) माऊस व की-बोर्ड जोडनेवाली वायर्स, उनके प्लग-सॉकेटस
3) मॉनिटर व कारभारी डिब्बेको एकदूसरेसे जोडनेवाली वायर्स,प्लग-सॉकेट्स
4) कारभारी डिब्बेके अंदर मदर बोर्ड
5) मदर बोर्डपर फिट होनेवाली हार्ड-डिस्क, रॅम, प्रोसेसर चिप, सभीके आकार व जोडनेवाले स्क्रू या पिन्स।
6) कारभारी डिब्बेके अंदर सारी केबल्समें एकसाथ सोलह सिग्नल्स ले जानेवाली वायर्स होती हैं जिन्हें बस (bus) कहते हैं -- उन्हें भी प्रमाणीभूत किया
7) मायक्रोफोन व लाऊडस्पीकर जोडनेवाले प्लग, सॉकेटस
8) सीडी और फ्लॉपी ड्राइव्ह अर्थात कारभारी डिब्बेपर फ्लॉपी या CD डालनेकी नीयत जगह और उनपर लिखी बातें या फाइलें पढनेवाली यंत्रणा
9) नये आविष्कारोंमें पेनड्राईव्ह, इंटरनेटके लिये वाय-फाय कार्ड आदि अलग अलग उपकरणं बन रहे हैं, उन्हे जोडने के प्लग-सॉकेट्स
वगैरा-वगैरा.....
IBM ने ऐसे प्रमाणक (स्टॅण्डर्डस) तय किये और उन्हें प्रसिद्ध कर दिया -- छोटे पार्ट्स बनानेवाली कंपनियोंको बता दिया कि उक्त स्टण्डर्डके अनुसार बने पार्ट्स ही खरीदेंगे। इससे ये हुआ कि बाकी कंपनियोंनेभी इसी प्रमाणक के अनुरूप उपकरण बनाये और उन्हें IBM compatible नाम पडा। फिर ये कंपनियाँ भी ग्राहकोंको कहने लगी कि आप हमारे संगणक खरीदो, इनके स्पेअर पार्टस्‌ कहींभी मिल जायेंगे - और सबसे बडी बात कि ये प्रमाणभूत होंगे अतः एकसे निकालकर दूसरेपर लगाये जा सकेंगे या खराब होनेपर उन्हें बदलना सरल होगा।
इस प्रकार प्रमाणभूत करना, फॅक्टरी के तरीकेसे असेंब्ली-लाइन बनाकर उत्पादन करना, विक्री का प्रबंधन आदि सब उपायोंसे संगणकका व्यापार बढने लगा और उनकी कीमतें घटाना भी संभव हुआ।
एक ओर यह बाहरी पार्ट्सका प्रमाणीकरण हो रहा था तो दूसरी ओर अंदरूनी पार्ट्स भी विकसित हो रहे थे। संगणकमें इंटिग्रेटेड सर्किट की जगह मायक्रोप्रोसेसर चिप बनने लगीं जो एक बहुत ही प्रगतिशील शोध था जिससे संगणकका विकास कई सीढियाँ आगे चढ गया। कारण अंकोंके प्रोसेसिंग करनेकी चिपकी गति कई गुना बढ गई। यूँ तो अधिक गति दे सके ऐसे एक एक मायक्रोप्रोसेसरका डिझाइन बनानेके रिसर्चमें लाखो डॉलर्सका खर्च होता है लेकिन फिर संगणकके कामकी गतिभी कई गुना बढ जाती है। उधर हार्ड डिस्ककी संग्राहक क्षमता बढानेकी दिशामें दूसरे शोध हो रहे थे। विकासकी तिसरी दिशा सॉफ्टवेअर में थी।
सॉफ्टवेअरके विकासमें कुञ्जीपटलसे माध्यमसे मानवी भाषाको विवेचक (प्रोसेसर) तक पहुँचाना, उस संदेशका मशीनी भाषामें लिखा जाना, हार्डडिस्कमें उनका संग्रह होना, निर्देशके मुताबिक उनपर प्रक्रिया होना, फिरसे मानवी भाषामें रूपान्तर होना ताकि हम-आप इसे समझ सकें -- ऐसे पाँच पडाव हैं।
इन सबका मुल आधार है बायनरी सिम्बॉल्स जो संगणकके बायॉसमें होते हैं। और अगली कडियाँ हैं मशीन लँग्वेज या असेम्ब्लर, जिसे प्रोसेसर समझ सकता है। उसके आगे कम्पायलर, और उसके आगे प्रोग्रामिंग लँग्वेज, फिर खुद प्रोग्राम, और अंततः प्रोग्रामका उपयोग कर किया गया काम -- ये सब हार्डडिस्कमें संग्रहित किया जाते है। कामकी फाइलको हम बार बार खोलकर प्रयोगमें ला सकते हं।
हम एक मजेदार उदाहरण देखेंगे। अपनी कल्पनामें देखो एक कमरा, उसमें रखे गये लुहारके औजार, एक लेथ मशीन, उसकी सहायतासे बनाया एक चाकू, और एक पपीता। कमरा है इसलिये बाकी सामान रखनेकी सुविधा हुई। संगणककी ऑपरेटिंग सिस्टम यह सुविधा मुहैया कराती है लेकिन यह न भूलो कि औजार थे इसीलिये कमरा बनाया जा सका। औजार थे तो लेथ मशीन बन सकी। फिर लेथ मशीनके इस्तेमालसे चाकू बनाया और उसके इस्तेमालसे पपीता काटा। यदि अपने पास केवल एक कमरा और उसमें रखा चाकू और पपीता ही है तो चाकूसे हम पपीता काट सकते हैं, लेकिन कलको कोई नारियल ले आये और उसे तोडनेके लिये हथोडा चाहिये हो, तो कमरेमें या तो हथोडा रखा होना चाहिये या फिर लेथ मशीन ताकि हम हथोडा बना सकें और फिर नारियल तोड सकें। विण्डोज और लीनक्स ऑपरेटिंग सिस्टममें यह अंतर है। लीनक्समें प्रोग्रामिंगके लिये आवश्यक कई उपकरण (कम्पायलर्स ???) सिस्टमके साथही होते हैं जो हम उपयोग में ला सकते हैं।
मशीन लँग्वेज, असेम्ब्लर, कम्पायलर, प्रोग्रामिंग लँग्वेज, और प्रोग्राम -- ये सब समझो कि इस उदाहरणके औजार, लेथ मशीन, चाकू या हथोडेकी तरह हैं। प्रोग्राम के उपयोगसे हम जो काम करते हैं वह पपीता काटनेके समान है। हमारे दिये निर्देश संगणक इसी प्रक्रियासे समझता है। लेकिन इसके लिये संगणकके पास एक ऑपरेटिंग सिस्टम चाहिये जिस प्रकार कमरेका चाकू. उसके साथ कम्पायलर और असेंब्लर भी चाहिये।
तसेच ठराविक कामांचे प्रोग्राम व त्यांच्या निर्देशांची भाषा - प्रोग्रामिंग लँग्वेज असते. केलेले कामही मानवी भाषेच्या रूपाने दिसणार असते.
थोडेमें, संगणकको दिये जानेवाले सारे निर्देश मानवी भाषामें ही दिये जा सकता हैं। लेकिन उपर्युक्त उदाहरणसे समझमें आता है कि मोटामोटी इन निर्देशोंके तीन प्रकार होते हैं। ऑपरेटिंग सिस्टमके निर्देश, प्रोग्रॅमके निर्देश, और प्रत्यक्ष कामके लिये दिये जानेवाले निर्देश।
इनमे ऑपरेटिंग सिस्टमके विकासका मुद्दा इतना महत्वपूर्ण है कि डॉस तथा विण्डोज ऑपरेटिंग सिस्टमका जनक बिल गेट पिछले कई वर्षोंसे दुनियाका सबसे अमीर व्यक्ति रहा है और उसकी कंपनी मायक्रोसॉफ्टभी बुलंदीपर है।
एकसे एक प्रगत मायक्रोप्रोसेसर चिप का इस्तेमाल कर मायक्रोसॉफट कंपनीने सॉफ्टवेअरकी दुनियामें उंची उडान भरी और संगणकके कामको एक प्रकारसे सांचे में ढाल दिया। उनके लिये चिप्स बनानेवाली कंपनियाँ दूसरी हैं-- जैसे इंटेल। सन 1980 के आसपास जब 8086 चिप उपलब्ध हुई थी उसका उपयोग कर मायक्रोसॉफ्ट कंपनीने डॉस ऑपरेटिंग सिस्टम बनाई जिसमें उनके जमानेसे पहले किये गये रिसर्च और उनके सिद्धांत काम आये। पहलेसे चल रहे कई प्रोग्राम, उदाहरणस्वरूप गद्यलेखनके लिये वर्डस्टार, साथही बेसिक, कोबोल इत्यादी संगणकीय भाषा, लोटस या स्प्रेडशीट जैसे प्रोग्राम आदि डॉस ऑपरेटिंग सिस्टम के माध्यमसे सुलभ हो गये। सन 1990 आते आते चिप्सका विकास भी हुआ -- 8086 की जगह 80286, 80386 आदि अधिक क्षमतावाली चिप उपलब्ध होती गई। अब संगणकीय भाषा सीखनेकी आवश्यकता कम रह गई, केवल डॉस सिस्टममें थोडासा प्रोग्रामिंग सीखकर संगणकका उपयोग सुलभतासे किया जा सकता था। बडी संख्यामें युवा पीढी इस नये करियरको अपनाने लगी। संगणक इंजिनियर बननेके लिये अब भी संगणकीय भाषाएँ खासकर C++ और जावाका विशिष्ट तंत्र सीखना पडता है, लेकिन उसके बिना भी, केवल संगणकीय व्यवस्थापनशास्त्रकी पढाई कर BCA, MCA, BCS, जैसी डिग्रियाँ लेकरकिसी बडे ऑफिसमें संगणकके काम संभालना एक अच्छा करियर ऑप्शन बना।
इस विकासकी अगली कडी बना graphical user interface (GUI) तंत्रका विकास जिसमें ऑपरेटिंग सिस्टमके निर्देशोंको और भी सरल बनानेके लिये प्रतिनिधि-चित्र (icon) का उपयोग हुआ, साथ ही कई तरहके निर्देशोंको एक ही साँचेमें ढाल दिया -- जैसे फाइल, एडिट, गमसर्ट उत्यादि मेनू हर जगह एकही तरीकेसे काम करते हैं। इस प्रकार 1995 में मायक्रोसॉफ्टने विण्डोज ऑपरेटिंग सिस्टम और उसके साथ मायक्रोसॉफ्ट ऑफिस जैसे रेडिमेड प्रोग्राम बाजारमें उतारे। इसी वर्ष इंटरनेट भी वैज्ञानिकोंकी प्रयोगशालासे बाहर आकर सामान्यजनके लिये उपलब्ध हो गया।
इसी दौरान ऑपरेटिंग सिस्टमके बाहर भी दूसरे कई सॉफ्टवेअर विकसित हो रहे थे। याहू और गूगल जैसी इंटरनेट सर्विस आई। एक बारका लिखा बदला न जा सके इसके लिये pdf फाईल तैयार करनेवाली acrobat कंपनी, इंटरनेटसे बडी फाइले शीघ्र गतिसे डाऊनलोड करवानेवाली get right या orbit कंपनी, फाइलका आकार छोटा करनेवाली, साथ ही कई फाइलोंवाले फोल्डरको भी एक गठरी-फाइल बनानेवाला झिप अनझिप पद्धतिका आविष्कार, या हमें वेबसाइट डिझाइन करनेमें सहायता करनेवाला ड्रीमवीव्हर जैसा सॉफटवेअर ये सारे इसी काल में बने। इंटरनेटकी सहायतासे दूसरोंके संगणकपर जाकर उनकी फाइलें खराब (करप्ट) करनेवाले प्रोग्राम भी बने जिन्हें संगणक-विषाणु (व्हायरस) नाम पडा और फिर उन विषाणुओंको ढूँढकर नष्ट करनेवाले, प्रोग्राम भी बने। एक दिलको दुखानेवाली बात रह-रहकर मनमें आती है कि ऐसा कोई आविष्कार भारतियोंने नही किया है हालांकि दुनियाभरके संगणक-तंत्रज्ञोंकी गिवती की जाय तो भारतियोंकी संख्या सर्वाधिक है। खैर, आगेभी ऐसेही कितने आविष्कार होते रहेंगे। इन सबके पीछे इन सुविधाओंकी कल्पना कर सकनेवालोंकी, और उन्हें अविष्कारमें बदलनेवालोंकी प्रतिभा और प्रज्ञा काम आई। उनके कारण संगणकका तंत्र सरल हुआ, किमतें कम हुईं और उपयोग तो इतने प्रकारसे बढा कि आज प्रत्येक सुशिक्षित व्यक्तिके पास संगणकका प्रशिक्षण भले ही न हो, पर संभावनाओंकी जानकारी अवश्य होनी चाहिये।
=================================================
संगणककी व्याख्या हम कर सकते हैं -- निर्देश के अनुसार उपलब्ध जानकारीकी जाँच और प्रोसेसिंगसे निष्कर्ष बता सकनेवाला यंत्र. दुनियाभरमें मान्य इस व्याख्या को मानें तो पुरातन कालके सरल जोड-घटा कर सकनेवाले यंत्र भी संगणक कहाएंगे। लेकिन अंकोंकी द्विअंश पद्धति का उपयोग कर इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांकी सहायतासे बने संगणकका विकास 1945 के आसपास आरंभ हुआ। उन संगणकोंमें आजकी तुलनामें सौगुनी अधिक बिजली (पॉवर) आणि हजारगुनी अधिक जगह की आवश्यकता होती थी।
वैज्ञानिकों और इंजिनियरोंने जब संगणक बनाना और उसपर काम करना आरंभ किया तो प्रत्येक टीम या संस्थाका संगणक उन्होंने अपने अपने तरीके और आवश्यकता के अनुरूप बनाया। उसमें बाहरी डिब्बे या आवरणकी भी जरूरत नही थी। अलग अलग PCB सर्किट्स, बडे बडे ट्रायोड वाल्व्ह, और उन्हें चाहे जैसे जोड दो बस। मुख्य मुद्दा था उनसे काम करवानेका। लेकिन इलेक्ट्रॉनिक्समें सेमीकण्डक्टर और इंटिग्रेटेड सर्किटके शोधके बाद संगणकोंमें बिजली और जगह दोनोंकी जरूरत हजारों गुना कम हो गई।
फिर 1980 के आसपास किसी समय IBM कंपनीके विचारमें आया कि संगणक बनानेकी फॅक्टरी खोलकर उसकी बडे पैमानेपर विक्री की जा सकती है। इसके लिये केवल एक आवश्यक मुद्दा है -- स्टॅण्डर्डायझेशन। अगर संगणककी जड-वस्तूंओंको प्रमाणबध्द (हार्डवेअर स्टॅण्डर्डायझेशन) किया जाय तो फॅक्टरी चल निकलेगी। IBM ने ऐसे प्रमाणक (स्टॅण्डर्डस) तय किये। एक अमुक आकारमेंही मदरबोर्ड होगा, उसपर अमुक आकारकी हार्डडिस्क लगेगी और वह अमुक प्रकारके पिनोंसे जोडी जायगी - केबल्स अमुक प्रकारकी होंगी और प्लग, सॉकेट्स अमुक प्रकारके - वगैरा। देखा जाय तो संगणकमें ऐसी जड-वस्तुएँ अधिक नही होती। उनके लिये प्रमाणक तय करना और बडे पैमानेपर उत्पादन करना एक अच्छी संभावना थी और IBM को इस नीतिमें सफलता मिली।
IBM ने किस किस जडवस्तूका प्रमाणीकरण किया --
1) कारभारी डबा तथा मॉनिटरमें पॉवर सप्लाय करनेवाली केबल्स
2) माऊस व की-बोर्ड जोडनेवाली वायर्स, उनके प्लग-सॉकेटस
3) मॉनिटर व कारभारी डिब्बेको एकदूसरेसे जोडनेवाली वायर्स,प्लग-सॉकेट्स
4) कारभारी डिब्बेके अंदर मदर बोर्ड
5) मदर बोर्डपर फिट होनेवाली हार्ड-डिस्क, रॅम, प्रोसेसर चिप, सभीके आकार व जोडनेवाले स्क्रू या पिन्स।
6) कारभारी डिब्बेके अंदर सारी केबल्समें एकसाथ सोलह सिग्नल्स ले जानेवाली वायर्स होती हैं जिन्हें बस (bus) कहते हैं -- उन्हें भी प्रमाणीभूत किया
7) मायक्रोफोन व लाऊडस्पीकर जोडनेवाले प्लग, सॉकेटस
8) सीडी और फ्लॉपी ड्राइव्ह अर्थात कारभारी डिब्बेपर फ्लॉपी या CD डालनेकी नीयत जगह और उनपर लिखी बातें या फाइलें पढनेवाली यंत्रणा
9) नये आविष्कारोंमें पेनड्राईव्ह, इंटरनेटके लिये वाय-फाय कार्ड आदि अलग अलग उपकरणं बन रहे हैं, उन्हे जोडने के प्लग-सॉकेट्स
वगैरा-वगैरा.....
IBM ने ऐसे प्रमाणक (स्टॅण्डर्डस) तय किये और उन्हें प्रसिद्ध कर दिया -- छोटे पार्ट्स बनानेवाली कंपनियोंको बता दिया कि उक्त स्टण्डर्डके अनुसार बने पार्ट्स ही खरीदेंगे। इससे ये हुआ कि बाकी कंपनियोंनेभी इसी प्रमाणक के अनुरूप उपकरण बनाये और उन्हें IBM compatible नाम पडा। फिर ये कंपनियाँ भी ग्राहकोंको कहने लगी कि आप हमारे संगणक खरीदो, इनके स्पेअर पार्टस्‌ कहींभी मिल जायेंगे - और सबसे बडी बात कि ये प्रमाणभूत होंगे अतः एकसे निकालकर दूसरेपर लगाये जा सकेंगे या खराब होनेपर उन्हें बदलना सरल होगा।
इस प्रकार प्रमाणभूत करना, फॅक्टरी के तरीकेसे असेंब्ली-लाइन बनाकर उत्पादन करना, विक्री का प्रबंधन आदि सब उपायोंसे संगणकका व्यापार बढने लगा और उनकी कीमतें घटाना भी संभव हुआ।
एक ओर यह बाहरी पार्ट्सका प्रमाणीकरण हो रहा था तो दूसरी ओर अंदरूनी पार्ट्स भी विकसित हो रहे थे। संगणकमें इंटिग्रेटेड सर्किट की जगह मायक्रोप्रोसेसर चिप बनने लगीं जो एक बहुत ही प्रगतिशील शोध था जिससे संगणकका विकास कई सीढियाँ आगे चढ गया। कारण अंकोंके प्रोसेसिंग करनेकी चिपकी गति कई गुना बढ गई। यूँ तो अधिक गति दे सके ऐसे एक एक मायक्रोप्रोसेसरका डिझाइन बनानेके रिसर्चमें लाखो डॉलर्सका खर्च होता है लेकिन फिर संगणकके कामकी गतिभी कई गुना बढ जाती है। उधर हार्ड डिस्ककी संग्राहक क्षमता बढानेकी दिशामें दूसरे शोध हो रहे थे। विकासकी तिसरी दिशा सॉफ्टवेअर में थी।
पहले संगणकको छोटेसे छोटा निर्देश देनेके लिये भी संगणककी विशिष्ट भाषामें सीढी-दर-सीढी एक-एक निर्देश लिखकर संगणकको बताये जाते। कोई निर्देश गलत हुआ तो संगणक ठप्प हो जायगा, फिर एक-एक निर्देशकी जाँच करते हुए खोज निकालो कि कहाँ गलती हुई। यह पूरी प्रक्रिया काफी सर खपानेवाली होती थी। संगणककी विशिष्ट भाषा जैसे बेसिक, कोबोल, फोरट्रॉन इत्यादी सीखनी पडती थीं। तभी कोई प्रोग्रामिंग तज्ज्ञ हो सकता था । उच्च कोटिके तज्ज्ञ वो थे जो एक नई सुगम भाषा ही विकसित कर सकें। पर ऐसे बहुत कम थे।
सॉफ्टवेअरके विकासमें कुञ्जीपटलसे माध्यमसे मानवी भाषाको विवेचक (प्रोसेसर) तक पहुँचाना, उस संदेशका मशीनी भाषामें लिखा जाना, हार्डडिस्कमें उनका संग्रह होना, निर्देशके मुताबिक उनपर प्रक्रिया होना, फिरसे मानवी भाषामें रूपान्तर होना ताकि हम-आप इसे समझ सकें -- ऐसे पाँच पडाव हैं।
इन सबका मुल आधार है बायनरी सिम्बॉल्स जो संगणकके बायॉसमें होते हैं। और अगली कडियाँ हैं मशीन लँग्वेज या असेम्ब्लर, जिसे प्रोसेसर समझ सकता है। उसके आगे कम्पायलर, और उसके आगे प्रोग्रामिंग लँग्वेज, फिर खुद प्रोग्राम, और अंततः प्रोग्रामका उपयोग कर किया गया काम -- ये सब हार्डडिस्कमें संग्रहित किया जाते है। कामकी फाइलको हम बार बार खोलकर प्रयोगमें ला सकते हं।
हम एक मजेदार उदाहरण देखेंगे। अपनी कल्पनामें देखो एक कमरा, उसमें रखे गये लुहारके औजार, एक लेथ मशीन, उसकी सहायतासे बनाया एक चाकू, और एक पपीता। कमरा है इसलिये बाकी सामान रखनेकी सुविधा हुई। संगणककी ऑपरेटिंग सिस्टम यह सुविधा मुहैया कराती है लेकिन यह न भूलो कि औजार थे इसीलिये कमरा बनाया जा सका। औजार थे तो लेथ मशीन बन सकी। फिर लेथ मशीनके इस्तेमालसे चाकू बनाया और उसके इस्तेमालसे पपीता काटा। यदि अपने पास केवल एक कमरा और उसमें रखा चाकू और पपीता ही है तो चाकूसे हम पपीता काट सकते हैं, लेकिन कलको कोई नारियल ले आये और उसे तोडनेके लिये हथोडा चाहिये हो, तो कमरेमें या तो हथोडा रखा होना चाहिये या फिर लेथ मशीन ताकि हम हथोडा बना सकें और फिर नारियल तोड सकें। विण्डोज और लीनक्स ऑपरेटिंग सिस्टममें यह अंतर है। लीनक्समें प्रोग्रामिंगके लिये आवश्यक कई उपकरण (कम्पायलर्स ???) सिस्टमके साथही होते हैं जो हम उपयोग में ला सकते हैं।
तसेच ठराविक कामांचे प्रोग्राम व त्यांच्या निर्देशांची भाषा - प्रोग्रामिंग लँग्वेज असते. केलेले कामही मानवी भाषेच्या रूपाने दिसणार असते.
थोडेमें, संगणकको दिये जानेवाले सारे निर्देश मानवी भाषामें ही दिये जा सकता हैं। लेकिन उपर्युक्त उदाहरणसे समझमें आता है कि मोटामोटी इन निर्देशोंके तीन प्रकार होते हैं। ऑपरेटिंग सिस्टमके निर्देश, प्रोग्रॅमके निर्देश, और प्रत्यक्ष कामके लिये दिये जानेवाले निर्देश।
इनमे ऑपरेटिंग सिस्टमके विकासका मुद्दा इतना महत्वपूर्ण है कि डॉस तथा विण्डोज ऑपरेटिंग सिस्टमका जनक बिल गेट पिछले कई वर्षोंसे दुनियाका सबसे अमीर व्यक्ति रहा है और उसकी कंपनी मायक्रोसॉफ्टभी बुलंदीपर है।
एकसे एक प्रगत मायक्रोप्रोसेसर चिप का इस्तेमाल कर मायक्रोसॉफट कंपनीने सॉफ्टवेअरकी दुनियामें उंची उडान भरी और संगणकके कामको एक प्रकारसे सांचे में ढाल दिया। उनके लिये चिप्स बनानेवाली कंपनियाँ दूसरी हैं-- जैसे इंटेल। सन 1980 के आसपास जब 8086 चिप उपलब्ध हुई थी उसका उपयोग कर मायक्रोसॉफ्ट कंपनीने डॉस ऑपरेटिंग सिस्टम बनाई जिसमें उनके जमानेसे पहले किये गये रिसर्च और उनके सिद्धांत काम आये। पहलेसे चल रहे कई प्रोग्राम, उदाहरणस्वरूप गद्यलेखनके लिये वर्डस्टार, साथही बेसिक, कोबोल इत्यादी संगणकीय भाषा, लोटस या स्प्रेडशीट जैसे प्रोग्राम आदि डॉस ऑपरेटिंग सिस्टम के माध्यमसे सुलभ हो गये। सन 1990 आते आते चिप्सका विकास भी हुआ -- 8086 की जगह 80286, 80386 आदि अधिक क्षमतावाली चिप उपलब्ध होती गई। अब संगणकीय भाषा सीखनेकी आवश्यकता कम रह गई, केवल डॉस सिस्टममें थोडासा प्रोग्रामिंग सीखकर संगणकका उपयोग सुलभतासे किया जा सकता था। बडी संख्यामें युवा पीढी इस नये करियरको अपनाने लगी। संगणक इंजिनियर बननेके लिये अब भी संगणकीय भाषाएँ खासकर C++ और जावाका विशिष्ट तंत्र सीखना पडता है, लेकिन उसके बिना भी, केवल संगणकीय व्यवस्थापनशास्त्रकी पढाई कर BCA, MCA, BCS, जैसी डिग्रियाँ लेकरकिसी बडे ऑफिसमें संगणकके काम संभालना एक अच्छा करियर ऑप्शन बना।
इस विकासकी अगली कडी बना graphical user interface (GUI) तंत्रका विकास जिसमें ऑपरेटिंग सिस्टमके निर्देशोंको और भी सरल बनानेके लिये प्रतिनिधि-चित्र (icon) का उपयोग हुआ, साथ ही कई तरहके निर्देशोंको एक ही साँचेमें ढाल दिया -- जैसे फाइल, एडिट, गमसर्ट उत्यादि मेनू हर जगह एकही तरीकेसे काम करते हैं। इस प्रकार 1995 में मायक्रोसॉफ्टने विण्डोज ऑपरेटिंग सिस्टम और उसके साथ मायक्रोसॉफ्ट ऑफिस जैसे रेडिमेड प्रोग्राम बाजारमें उतारे। इसी वर्ष इंटरनेट भी वैज्ञानिकोंकी प्रयोगशालासे बाहर आकर सामान्यजनके लिये उपलब्ध हो गया।
इसी दौरान ऑपरेटिंग सिस्टमके बाहर भी दूसरे कई सॉफ्टवेअर विकसित हो रहे थे। याहू और गूगल जैसी इंटरनेट सर्विस आई। एक बारका लिखा बदला न जा सके इसके लिये pdf फाईल तैयार करनेवाली acrobat कंपनी, इंटरनेटसे बडी फाइले शीघ्र गतिसे डाऊनलोड करवानेवाली get right या orbit कंपनी, फाइलका आकार छोटा करनेवाली, साथ ही कई फाइलोंवाले फोल्डरको भी एक गठरी-फाइल बनानेवाला झिप अनझिप पद्धतिका आविष्कार, या हमें वेबसाइट डिझाइन करनेमें सहायता करनेवाला ड्रीमवीव्हर जैसा सॉफटवेअर ये सारे इसी काल में बने। इंटरनेटकी सहायतासे दूसरोंके संगणकपर जाकर उनकी फाइलें खराब (करप्ट) करनेवाले प्रोग्राम भी बने जिन्हें संगणक-विषाणु (व्हायरस) नाम पडा और फिर उन विषाणुओंको ढूँढकर नष्ट करनेवाले, प्रोग्राम भी बने। एक दिलको दुखानेवाली बात रह-रहकर मनमें आती है कि ऐसा कोई आविष्कार भारतियोंने नही किया है हालांकि दुनियाभरके संगणक-तंत्रज्ञोंकी गिवती की जाय तो भारतियोंकी संख्या सर्वाधिक है। खैर, आगेभी ऐसेही कितने आविष्कार होते रहेंगे। इन सबके पीछे इन सुविधाओंकी कल्पना कर सकनेवालोंकी, और उन्हें अविष्कारमें बदलनेवालोंकी प्रतिभा और प्रज्ञा काम आई। उनके कारण संगणकका तंत्र सरल हुआ, किमतें कम हुईं और उपयोग तो इतने प्रकारसे बढा कि आज प्रत्येक सुशिक्षित व्यक्तिके पास संगणकका प्रशिक्षण भले ही न हो, पर संभावनाओंकी जानकारी अवश्य होनी चाहिये।
=================================================
Monday, June 4, 2012
भूमिका -- संगणककी जादुई दुनियाकी
भूमिका
संगणकासंबंधी पुस्तक लिहाव अस मला का वाटल ? तस पाहिल तर या विषयावर पुष्कळ पुस्तक लिहिली गेली आहेत - इंग्रजी सोबत मराठीतूनही लिहिली गेली आणि आता तर शाळा कॉलेजेस मधून संगण्रक शिक्षण सुरु झाल्याने अभ्यासक्रमातील पुस्तकेही उपलब्ध आहेत. लहानमोठया व्यापारी व स्वयंसेवी संस्थांमध्ये आणि मध्यमवर्गीयांच्या घरांतही वैयक्तिक वापरासाठी मोठया संख्येने संगणक रुजू झाले आहेत. त्यांच्याकडील तरुण पिढीला संगणक चांगल्यापैकी वापरता येतो.
हे पुस्तक लिहितांना माझ्यासमोर कोण व्यक्ती आहेत? कोणासाठी हे पुस्तक आहे? सर्व प्रथम माझ्यासमोर आहे तो शासकीय कार्यालयांतील स्टाफ. सुमारे 20 लक्ष कर्मचा-यांना संगणकातील कांय कांय व किती किती येत याची सरासरी काढली तर त्यांना जेवढे यायला हवे त्यापैकी फक्त वीस टक्के येते असे माझे ढोबळ निरीक्षण आहे. तेही गेल्या दहा वर्षांत रुजू झालेल्या व तुलनेने तरुण असलेल्या स्टाफमुळे.
खरं तर शासनांत संगणक वापरण्यासाठी वैज्ञानिकांना असते तितकी प्रवीणता नकोच आहे. संगणक प्रोग्रॅमिंगमध्ये तज्ज्ञता असणेही गरजेचे नाही. तरीही शासनात संगणकाचा प्रभावी वापर न होण्याची दोन कारणे मला दिसतात. शासनांत संगणक संस्कृति यावी या धोरणाने 1981 मधेच केंद्र सरकारने प्रत्येक जिल्हयांत NIC चा संगणक कोऑर्डिनेटर नेमला होता. पण स्टाफ ट्रेनिंगचे धोरण ठरवले गेले नाही. त्या काळी संगणक तंत्र आरंभिक अवस्थेत असल्याने ट्रेनिंग सोपे नव्हते हे कारण कबूल करता येईल. 1985-90 च्या दरम्यान संगणकातील हार्डवेअर्सचे स्टॅण्डर्डायझेशन होउन बाजारात कमर्शियल स्केलवर संगणक आले, तसेच सॉफ्टवेअर्सचे तंत्रही विकसित झाल्याने प्रोग्रॅमिंग तज्ज्ञतेची गरज धाडकन दहा टक्क्याइतकी कमी झाली, मात्र ट्रेनिंगचा विचार झाला नाही. तेथून 1995 पर्यन्त संगणक वापरासाठी थोड्या प्रमाणांत प्रोग्रॅमिंग तज्ज्ञतेची गरज लागत होती. त्या काळांत ज्या उत्साही अधिका-यांनी संगणक संस्कृती रुजवण्याचा विचार केला त्यापैकी कित्येकांनी तज्ज्ञांच्या व ट्रेनिंगच्या अपुरेपणामुळे ते प्रयत्न सोडून दिले. ज्यांनी आग्रहाने प्रयत्न सुरु ठेवले त्यांनी आउट-सोर्सिंगवर सर्व भिस्त ठेवली. या दरम्यान जो स्टाफ संगणक शिक्षणाबाबत उत्साही होता त्यांचा उत्साह जाऊन हे आपल्यासाठी नाही -बरे झाले- शिकण्याची कटकट संपली अशी नकारात्मक भावना त्या शासकीय कर्मचा-यांमध्ये पसरली. 1995 नंतर संगणक वापरांत जो सोपेपणा आला त्याची दखल घेऊन पुन्हा स्टाफ ट्रेनिंगकडे वळावे हे प्रयत्न कोणी अधिकारी करेनात कारण तोपर्यंत आउटसोर्सिंगची संस्कृति वेगाने पसरली व ह्यूमन रिसोर्स डेव्हलपमेंट आणि स्टाफ ट्रेनिंग हे शब्द शासकीय कोषामधून हरवले. आता पुन्हा एकदा कर्मचारी वर्गाला या शिक्षणाची गरज वाटू लागली आहे. त्याच्यासाठी हे पुस्तक निश्चितपणे उपयोगी ठरेल.
दुसरीकडे माझ्या डोळ्यासमोर अशी सर्व साहित्यिक मंडळी आहेत ज्यांच्यामुळे मराठी भाषा समृद्ध होत असते आणि तरीही या समृद्धीचा वेग शतपटीने वाढण्यासाठी संगणक किती उपयोगी पडू शकतो याचा विचार त्यांनी केलेला नाही. मधुमंगेश कर्णिकांसारखे प्रथितयश लेखक एकदा मला म्हणाले -- मराठी लेखक अजूनही फार मोठया प्रमाणावर संगणक वापरत नाहीत. कारण सुरुवात कुठून कशी केली तर संगणकाचा इतर फापट-पसारा न शिकावा लागता आपल्या कामापुरतं निवडून आपण शिकू शकतो- हे माहीत नसत. या पुस्तकामुळे अशा मंडळींना संगणकामधील जे जे आवश्यक तेवढंच नेमकेपणाने ओळखून शिकून घेता येईल.
त्याचसोबत माझ्या डोळ्यासमोर माझी आई होती- तिला वेळ जाण्यासाठी वाचन व टीव्हीशिवाय कांही तरी स्वत:चे असे हवे होते- तिला मराठी टायपिंग व ईमेल शिकवले- म्हटले, आता लिही आपल्या आठवणी आणि पाठव ईमेल आपल्या नातवंडांना- दोघेही खूष! वयाच्या 81 व्या वर्षी तिला सायबर-सॅव्ही झालेली पाहून तिच्या भावंडांनाही गप्पांसाठी एक नवा विषय मिळाला.
माझ्यासमोर तिसरा गट अशा लाखो मुलीमुलांचा आहे ज्यांना शाळा शिकायला मिळाली नाही किंवा जुजबी शिक्षण मिळालं. पण संगणक दिसला की त्यांचेही डोळे लकाकतात आणि हे आपल्यालाही शिकायला मिळाव अस स्वप्न बाळगायला सुरुवात होते. त्याला मोठा खो देणारा विचारही लगेच येतो की आपल्याला तर इंग्लिश येत नाही मग संगणक कसा येणार? पण हे पुस्तक त्यांनी वाचलं अगर कुणी या पुस्तकावरून त्यांना समजावलं की त्यांनाही मराठी टायपिंग पासून सुरुवात करून संगणक शिकता येईल तर या देशातील एका मोठ्या गटाला निराळाच आनंद आणि आत्मविश्वास मिळवता येईल. माझ्या घरी कामाला येणा-या अशाच एका जेमतेम सातवी शिकलेल्या कामगाराला मी माझ्या संगणकावर मराठी शिकवून फावल्या वेळांत त्याने माझी सुमारे तीस पाने टाईप करून दिली. काम सोडतांना त्याने विनंति केली -- बाईसाहेब, मला याचे प्रिंट-आउट द्या. मी ते घरी जपून ठेवीन -- मलाही संगणक वापरता आला हे मी सर्वांना दाखवू शकेन.
संगणक या विषयावर मी वेळोवेळी लेख लिहिले आहेत. संगणकाला फक्त बायनरी अंकांची पध्दत कळते, आपण व्यवहारांत मात्र दशांश अंकपध्दती वापरतो -- तर मग संगणकाच्या अफलातून गणिती पध्दती बरहुकूम आपली नेहमीची पध्दत कशी बसवली जाते किंवा आपल्या पध्दतीची गणितं संगणक बायनरी म्हणजे द्बिअंश पध्दतीने कशी सोडवतो हा लेख 1980 मध्ये तरुण भारत पुणे साठी लिहिला. त्यानंतर संगणक पदनाम कोष - हा लेख मटामधे 1986 साली लिहिला. त्यामधे संगणकाचे हार्ड व स़ॉफ्टवेअर, नवे तंत्र यांची माहिती व बरेच मराठी पर्यायी शब्द सुचवले होते. भाषा संचालनालयाने मात्र अजूनही संगणक पदनाम कोषाचे सुरू केलेले नाही. त्यानंतर संगणकांत सोपेपणा आल्यामुळे त्याचा फायदा उठवत शासन व्यवहारांत संगणक कसा वापरावा यासंबंधी 1997 मध्ये साप्ताहिक विवेकच्या दिवाळी अंकातील लेख तसेच शासनांतीलल संगणक प्रणाली- हा लोकसत्तातील लेख वाचून खूप जणांनी असे कांही पुस्तक लिहिण्यांस सुचविले. संगणकावर इन्सक्रिप्ट की-बोर्डच्या पध्दतीने मराठी लिहिणे किती सोपे व ते जागतिक पातळीवर स्टॅण्डर्डाइझ झालेल्या युनिकोड प्रणालीमधे वापरले असल्याने किती फायद्याचे याबाबत- 2004 मधे छोटी फिल्म व 2008 मधे लोकसत्तेत लेख इत्यादि प्रयत्न चालू होते. याच दरम्यान रवींद्र देसाई यांचे विण्डोज मधील वर्ड व एक्सेल या दोन प्रोग्राम्सची अत्यंत सविस्तर व खुमासदार ओळख करुन देणारे "क कम्प्यूटरचा" व संगणकामागचे विज्ञान आणि भविष्याचा वेध घेणारे अच्युत गोडबोले यांचे "संगणक युग" ही दोन पुस्तके खूप गाजली. शिवाय शाळा कॉलेजच्या पाठ्यक्रमामधली पुस्तके होतीच.
तरी पण संगणकाच्या विविधांगी उपयोगांची माहिती देणारे पुस्तक उपलब्ध नव्हते असे दिसून आले. 1996 मध्ये नाशिक येथे विभागीय आयुक्त या पदावर रुजू झाल्यावर माझ्या लक्षात आले की तिथे सारणी किंवा तक्ते लेखनासाठी वर्ड हा प्रोग्राम वापरत. म्हणून मी स्वत:च माझे PA मंडळी व कांही इतर कर्मचारी यांचा एक वर्ग घेऊन टाकला व त्यांना सारणीसाठी वर्ड न वापरता एक्सेल का व कसे वापरावे हे शिकवले. हे व असे ट्रेनिंग सेटलमेंट आयुक्त असतांना त्या ऑफिसला व शेती महामंडळातील स्टाफला पण दिले. आता 2009 मध्ये मंत्रालयातील माझ्या सेक्शनमधील लोकांना मला हेच शिकवावे लागते ही विशेष काळजीची बाब आहे. पण ते उत्साहाने शिकल्यानेच मला हे पुस्तक लिहून पूर्ण करण्याची प्रेरणा मिळाली ही माझ्यापेक्षा त्यांची उपलब्धि म्हणावी लागेल.
तमाम शासकीय कर्मचारी, चाळीशीच्या पुढे गेलेले साहित्यिक, वानप्रस्थांत विरंगुळा शोधणारे ज्येष्ट नागरिक आणि शाळा चुकलेले तरीही नवे तंत्र शिकण्याचे स्वप्न बाळगणारे तरुण नागरिक अशा सर्वांना या पुस्तकात दिलेल्या संगणकाच्या छोटया छोटया युक्त्या निश्चित उपयोगी पडतील. निदान या युक्त्या आपण कधीही वापरू शकू असा आत्मविश्वास निर्माण झाला तरी पुस्तकाचे उद्दिष्ट सफल होईल.
-------------------------------------------------------
संगणकासंबंधी पुस्तक लिहाव अस मला का वाटल ? तस पाहिल तर या विषयावर पुष्कळ पुस्तक लिहिली गेली आहेत - इंग्रजी सोबत मराठीतूनही लिहिली गेली आणि आता तर शाळा कॉलेजेस मधून संगण्रक शिक्षण सुरु झाल्याने अभ्यासक्रमातील पुस्तकेही उपलब्ध आहेत. लहानमोठया व्यापारी व स्वयंसेवी संस्थांमध्ये आणि मध्यमवर्गीयांच्या घरांतही वैयक्तिक वापरासाठी मोठया संख्येने संगणक रुजू झाले आहेत. त्यांच्याकडील तरुण पिढीला संगणक चांगल्यापैकी वापरता येतो.
हे पुस्तक लिहितांना माझ्यासमोर कोण व्यक्ती आहेत? कोणासाठी हे पुस्तक आहे? सर्व प्रथम माझ्यासमोर आहे तो शासकीय कार्यालयांतील स्टाफ. सुमारे 20 लक्ष कर्मचा-यांना संगणकातील कांय कांय व किती किती येत याची सरासरी काढली तर त्यांना जेवढे यायला हवे त्यापैकी फक्त वीस टक्के येते असे माझे ढोबळ निरीक्षण आहे. तेही गेल्या दहा वर्षांत रुजू झालेल्या व तुलनेने तरुण असलेल्या स्टाफमुळे.
खरं तर शासनांत संगणक वापरण्यासाठी वैज्ञानिकांना असते तितकी प्रवीणता नकोच आहे. संगणक प्रोग्रॅमिंगमध्ये तज्ज्ञता असणेही गरजेचे नाही. तरीही शासनात संगणकाचा प्रभावी वापर न होण्याची दोन कारणे मला दिसतात. शासनांत संगणक संस्कृति यावी या धोरणाने 1981 मधेच केंद्र सरकारने प्रत्येक जिल्हयांत NIC चा संगणक कोऑर्डिनेटर नेमला होता. पण स्टाफ ट्रेनिंगचे धोरण ठरवले गेले नाही. त्या काळी संगणक तंत्र आरंभिक अवस्थेत असल्याने ट्रेनिंग सोपे नव्हते हे कारण कबूल करता येईल. 1985-90 च्या दरम्यान संगणकातील हार्डवेअर्सचे स्टॅण्डर्डायझेशन होउन बाजारात कमर्शियल स्केलवर संगणक आले, तसेच सॉफ्टवेअर्सचे तंत्रही विकसित झाल्याने प्रोग्रॅमिंग तज्ज्ञतेची गरज धाडकन दहा टक्क्याइतकी कमी झाली, मात्र ट्रेनिंगचा विचार झाला नाही. तेथून 1995 पर्यन्त संगणक वापरासाठी थोड्या प्रमाणांत प्रोग्रॅमिंग तज्ज्ञतेची गरज लागत होती. त्या काळांत ज्या उत्साही अधिका-यांनी संगणक संस्कृती रुजवण्याचा विचार केला त्यापैकी कित्येकांनी तज्ज्ञांच्या व ट्रेनिंगच्या अपुरेपणामुळे ते प्रयत्न सोडून दिले. ज्यांनी आग्रहाने प्रयत्न सुरु ठेवले त्यांनी आउट-सोर्सिंगवर सर्व भिस्त ठेवली. या दरम्यान जो स्टाफ संगणक शिक्षणाबाबत उत्साही होता त्यांचा उत्साह जाऊन हे आपल्यासाठी नाही -बरे झाले- शिकण्याची कटकट संपली अशी नकारात्मक भावना त्या शासकीय कर्मचा-यांमध्ये पसरली. 1995 नंतर संगणक वापरांत जो सोपेपणा आला त्याची दखल घेऊन पुन्हा स्टाफ ट्रेनिंगकडे वळावे हे प्रयत्न कोणी अधिकारी करेनात कारण तोपर्यंत आउटसोर्सिंगची संस्कृति वेगाने पसरली व ह्यूमन रिसोर्स डेव्हलपमेंट आणि स्टाफ ट्रेनिंग हे शब्द शासकीय कोषामधून हरवले. आता पुन्हा एकदा कर्मचारी वर्गाला या शिक्षणाची गरज वाटू लागली आहे. त्याच्यासाठी हे पुस्तक निश्चितपणे उपयोगी ठरेल.
दुसरीकडे माझ्या डोळ्यासमोर अशी सर्व साहित्यिक मंडळी आहेत ज्यांच्यामुळे मराठी भाषा समृद्ध होत असते आणि तरीही या समृद्धीचा वेग शतपटीने वाढण्यासाठी संगणक किती उपयोगी पडू शकतो याचा विचार त्यांनी केलेला नाही. मधुमंगेश कर्णिकांसारखे प्रथितयश लेखक एकदा मला म्हणाले -- मराठी लेखक अजूनही फार मोठया प्रमाणावर संगणक वापरत नाहीत. कारण सुरुवात कुठून कशी केली तर संगणकाचा इतर फापट-पसारा न शिकावा लागता आपल्या कामापुरतं निवडून आपण शिकू शकतो- हे माहीत नसत. या पुस्तकामुळे अशा मंडळींना संगणकामधील जे जे आवश्यक तेवढंच नेमकेपणाने ओळखून शिकून घेता येईल.
त्याचसोबत माझ्या डोळ्यासमोर माझी आई होती- तिला वेळ जाण्यासाठी वाचन व टीव्हीशिवाय कांही तरी स्वत:चे असे हवे होते- तिला मराठी टायपिंग व ईमेल शिकवले- म्हटले, आता लिही आपल्या आठवणी आणि पाठव ईमेल आपल्या नातवंडांना- दोघेही खूष! वयाच्या 81 व्या वर्षी तिला सायबर-सॅव्ही झालेली पाहून तिच्या भावंडांनाही गप्पांसाठी एक नवा विषय मिळाला.
माझ्यासमोर तिसरा गट अशा लाखो मुलीमुलांचा आहे ज्यांना शाळा शिकायला मिळाली नाही किंवा जुजबी शिक्षण मिळालं. पण संगणक दिसला की त्यांचेही डोळे लकाकतात आणि हे आपल्यालाही शिकायला मिळाव अस स्वप्न बाळगायला सुरुवात होते. त्याला मोठा खो देणारा विचारही लगेच येतो की आपल्याला तर इंग्लिश येत नाही मग संगणक कसा येणार? पण हे पुस्तक त्यांनी वाचलं अगर कुणी या पुस्तकावरून त्यांना समजावलं की त्यांनाही मराठी टायपिंग पासून सुरुवात करून संगणक शिकता येईल तर या देशातील एका मोठ्या गटाला निराळाच आनंद आणि आत्मविश्वास मिळवता येईल. माझ्या घरी कामाला येणा-या अशाच एका जेमतेम सातवी शिकलेल्या कामगाराला मी माझ्या संगणकावर मराठी शिकवून फावल्या वेळांत त्याने माझी सुमारे तीस पाने टाईप करून दिली. काम सोडतांना त्याने विनंति केली -- बाईसाहेब, मला याचे प्रिंट-आउट द्या. मी ते घरी जपून ठेवीन -- मलाही संगणक वापरता आला हे मी सर्वांना दाखवू शकेन.
संगणक या विषयावर मी वेळोवेळी लेख लिहिले आहेत. संगणकाला फक्त बायनरी अंकांची पध्दत कळते, आपण व्यवहारांत मात्र दशांश अंकपध्दती वापरतो -- तर मग संगणकाच्या अफलातून गणिती पध्दती बरहुकूम आपली नेहमीची पध्दत कशी बसवली जाते किंवा आपल्या पध्दतीची गणितं संगणक बायनरी म्हणजे द्बिअंश पध्दतीने कशी सोडवतो हा लेख 1980 मध्ये तरुण भारत पुणे साठी लिहिला. त्यानंतर संगणक पदनाम कोष - हा लेख मटामधे 1986 साली लिहिला. त्यामधे संगणकाचे हार्ड व स़ॉफ्टवेअर, नवे तंत्र यांची माहिती व बरेच मराठी पर्यायी शब्द सुचवले होते. भाषा संचालनालयाने मात्र अजूनही संगणक पदनाम कोषाचे सुरू केलेले नाही. त्यानंतर संगणकांत सोपेपणा आल्यामुळे त्याचा फायदा उठवत शासन व्यवहारांत संगणक कसा वापरावा यासंबंधी 1997 मध्ये साप्ताहिक विवेकच्या दिवाळी अंकातील लेख तसेच शासनांतीलल संगणक प्रणाली- हा लोकसत्तातील लेख वाचून खूप जणांनी असे कांही पुस्तक लिहिण्यांस सुचविले. संगणकावर इन्सक्रिप्ट की-बोर्डच्या पध्दतीने मराठी लिहिणे किती सोपे व ते जागतिक पातळीवर स्टॅण्डर्डाइझ झालेल्या युनिकोड प्रणालीमधे वापरले असल्याने किती फायद्याचे याबाबत- 2004 मधे छोटी फिल्म व 2008 मधे लोकसत्तेत लेख इत्यादि प्रयत्न चालू होते. याच दरम्यान रवींद्र देसाई यांचे विण्डोज मधील वर्ड व एक्सेल या दोन प्रोग्राम्सची अत्यंत सविस्तर व खुमासदार ओळख करुन देणारे "क कम्प्यूटरचा" व संगणकामागचे विज्ञान आणि भविष्याचा वेध घेणारे अच्युत गोडबोले यांचे "संगणक युग" ही दोन पुस्तके खूप गाजली. शिवाय शाळा कॉलेजच्या पाठ्यक्रमामधली पुस्तके होतीच.
तरी पण संगणकाच्या विविधांगी उपयोगांची माहिती देणारे पुस्तक उपलब्ध नव्हते असे दिसून आले. 1996 मध्ये नाशिक येथे विभागीय आयुक्त या पदावर रुजू झाल्यावर माझ्या लक्षात आले की तिथे सारणी किंवा तक्ते लेखनासाठी वर्ड हा प्रोग्राम वापरत. म्हणून मी स्वत:च माझे PA मंडळी व कांही इतर कर्मचारी यांचा एक वर्ग घेऊन टाकला व त्यांना सारणीसाठी वर्ड न वापरता एक्सेल का व कसे वापरावे हे शिकवले. हे व असे ट्रेनिंग सेटलमेंट आयुक्त असतांना त्या ऑफिसला व शेती महामंडळातील स्टाफला पण दिले. आता 2009 मध्ये मंत्रालयातील माझ्या सेक्शनमधील लोकांना मला हेच शिकवावे लागते ही विशेष काळजीची बाब आहे. पण ते उत्साहाने शिकल्यानेच मला हे पुस्तक लिहून पूर्ण करण्याची प्रेरणा मिळाली ही माझ्यापेक्षा त्यांची उपलब्धि म्हणावी लागेल.
तमाम शासकीय कर्मचारी, चाळीशीच्या पुढे गेलेले साहित्यिक, वानप्रस्थांत विरंगुळा शोधणारे ज्येष्ट नागरिक आणि शाळा चुकलेले तरीही नवे तंत्र शिकण्याचे स्वप्न बाळगणारे तरुण नागरिक अशा सर्वांना या पुस्तकात दिलेल्या संगणकाच्या छोटया छोटया युक्त्या निश्चित उपयोगी पडतील. निदान या युक्त्या आपण कधीही वापरू शकू असा आत्मविश्वास निर्माण झाला तरी पुस्तकाचे उद्दिष्ट सफल होईल.
-------------------------------------------------------
30. संगणक है हरिकथा
30. संगणक है हरिकथा
कहते हैं हरि अनंत, हरिकथा अनंता। उसी तरह संगणकपर हम जो कुछ कर सकते हैं, उसका विस्तारभी अपार-अनंत है। सामान्यरूपसे करनेवाला पत्रलेखन हो या परदेशस्थ बालबच्चोंसे दृष्टिभेट चाहिये हो, वेतन- बिल बनाने हों या कोई नाजूक शस्त्रक्रिया हो, शेयरके छोटे-बडे व्यवहार हों या न्युक्लियर पॉवर स्टेशनमें होनेवाला रिसर्च हो, प्रकाशनके पुस्तककी अक्षर-सेटिंग करनी हो या ऋग्वेदादि ग्रंथ मूल संस्कृत भाषा व लिपिमें सारे विश्वके उपयोगके लिये महाजालपर उपलब्ध कराना हो, तुम्हारे फोटो, तुम्हारे गाये गीत, तुम्हारा नृत्य या भाषण यह सब चिरस्थायी रूपसे अवकाशके पटलपर उकेरकर रखने हों तो संगणक सीखना आवश्यक है।
हमारे कई कष्टसाध्य और देरतक चलनेवाले काम और कई बार हमारे स्वयं के लिये असंभव काम संगणक कर सकता है यह तो हमने देखा। लेकिन कभी कभी हम समझ बैठते हैं कि यदि आदमी काम ना करते हों तो चलो संगणकसे ही करवा लेते हैं। यह नासमझी है। कारण मनुष्यके पास जो लगन, कल्पनाशक्ति, प्रेरणा, कामके प्रति श्रद्धा, इत्यादि हैं वह सब संगणक कहाँसे लायेगा? इसीलिये जिस देशके मनुष्योंके इन गुणोंको संगणकके साथ जोडा सकेगा, वह देश, वह समाज, वे संस्थाएँ अविरत गतिसे आगे बढते रहेंगे, लेकिन जिस देशमें लोगोंकी संगणक-कुशलता बढाये बगैर केवल संगणकके ही भरोसे विकास लानेके प्रयास होते रहेंगे वे सुयश नही पायेंगे। इसीलिये प्रशासनमें और सामान्य-जनके लिये भी संगणक-शिक्षा का कार्यक्रम अग्रक्रमसे होना चाहिये।
जिस प्रकार हम बचपनमें एक-एक नई बात सीखते चलते हैं और प्रत्येक नई बात सीखनेसे हमारे सम्मुख एक नया विश्व खुल जाता है, वही बात है संगणक सीखने के साथ। इसकी असंख्य सुविधाओंमेंसे हम अपनी मुट्ठीमें कितनी पकड सकते हैं, यह हममें से प्रत्येकको स्वतः ही तय करना होगा।
------------------------------------------------------------------
राउटर, हब, लॅन इ.
संगणक पिढ्या , भाषा
चॅट ग्रुप्स
संगणक शब्दकोषासाठी मला सुचलेले व न सुचलेले शब्द
Computer - संगणक
Hardware - जड-वस्तू-प्रणाली
Software -
Soft Copy -
Hand Copy -
Click - (प्रचलित) टिचकवा,टिचकी वाजवा, टिकटिकाएँ,
CPU - कारभारी डबा
Screen किंवा Monitor - पडदा, पाटी
Mouse - उंदीर, मूषक
Keyboard - कळपाटी, कळफलक, कुंजीपटल
Typewriter ची काडी - खीळ
Keyboard Layout - कळपाटीचा आकृतिबंध
File - फाइल, धारिका
Folder - संचिका, फाइल-खोका, पेटी, गठ्ठा, गाठोड, संदूक
Zip - आवळणे Zip - गठ्ठर बांधना, unZip - गठ्ठर खोलला
डेस्कटॉप - लेखन-पाटी, पाटी,
लॅपटॉप
इंटरनेट - महाजाल, अंतर्जाल
Icon - खूणचित्र
PDF
------------------------------------------
3) शासनात संगणक किती ?
4) शासनाचे e-governance
5) ERP ?
कहते हैं हरि अनंत, हरिकथा अनंता। उसी तरह संगणकपर हम जो कुछ कर सकते हैं, उसका विस्तारभी अपार-अनंत है। सामान्यरूपसे करनेवाला पत्रलेखन हो या परदेशस्थ बालबच्चोंसे दृष्टिभेट चाहिये हो, वेतन- बिल बनाने हों या कोई नाजूक शस्त्रक्रिया हो, शेयरके छोटे-बडे व्यवहार हों या न्युक्लियर पॉवर स्टेशनमें होनेवाला रिसर्च हो, प्रकाशनके पुस्तककी अक्षर-सेटिंग करनी हो या ऋग्वेदादि ग्रंथ मूल संस्कृत भाषा व लिपिमें सारे विश्वके उपयोगके लिये महाजालपर उपलब्ध कराना हो, तुम्हारे फोटो, तुम्हारे गाये गीत, तुम्हारा नृत्य या भाषण यह सब चिरस्थायी रूपसे अवकाशके पटलपर उकेरकर रखने हों तो संगणक सीखना आवश्यक है।
हमारे कई कष्टसाध्य और देरतक चलनेवाले काम और कई बार हमारे स्वयं के लिये असंभव काम संगणक कर सकता है यह तो हमने देखा। लेकिन कभी कभी हम समझ बैठते हैं कि यदि आदमी काम ना करते हों तो चलो संगणकसे ही करवा लेते हैं। यह नासमझी है। कारण मनुष्यके पास जो लगन, कल्पनाशक्ति, प्रेरणा, कामके प्रति श्रद्धा, इत्यादि हैं वह सब संगणक कहाँसे लायेगा? इसीलिये जिस देशके मनुष्योंके इन गुणोंको संगणकके साथ जोडा सकेगा, वह देश, वह समाज, वे संस्थाएँ अविरत गतिसे आगे बढते रहेंगे, लेकिन जिस देशमें लोगोंकी संगणक-कुशलता बढाये बगैर केवल संगणकके ही भरोसे विकास लानेके प्रयास होते रहेंगे वे सुयश नही पायेंगे। इसीलिये प्रशासनमें और सामान्य-जनके लिये भी संगणक-शिक्षा का कार्यक्रम अग्रक्रमसे होना चाहिये।
जिस प्रकार हम बचपनमें एक-एक नई बात सीखते चलते हैं और प्रत्येक नई बात सीखनेसे हमारे सम्मुख एक नया विश्व खुल जाता है, वही बात है संगणक सीखने के साथ। इसकी असंख्य सुविधाओंमेंसे हम अपनी मुट्ठीमें कितनी पकड सकते हैं, यह हममें से प्रत्येकको स्वतः ही तय करना होगा।
------------------------------------------------------------------
राउटर, हब, लॅन इ.
संगणक पिढ्या , भाषा
चॅट ग्रुप्स
संगणक शब्दकोषासाठी मला सुचलेले व न सुचलेले शब्द
Computer - संगणक
Hardware - जड-वस्तू-प्रणाली
Software -
Soft Copy -
Hand Copy -
Click - (प्रचलित) टिचकवा,टिचकी वाजवा, टिकटिकाएँ,
CPU - कारभारी डबा
Screen किंवा Monitor - पडदा, पाटी
Mouse - उंदीर, मूषक
Keyboard - कळपाटी, कळफलक, कुंजीपटल
Typewriter ची काडी - खीळ
Keyboard Layout - कळपाटीचा आकृतिबंध
File - फाइल, धारिका
Folder - संचिका, फाइल-खोका, पेटी, गठ्ठा, गाठोड, संदूक
Zip - आवळणे Zip - गठ्ठर बांधना, unZip - गठ्ठर खोलला
डेस्कटॉप - लेखन-पाटी, पाटी,
लॅपटॉप
इंटरनेट - महाजाल, अंतर्जाल
Icon - खूणचित्र
------------------------------------------
3) शासनात संगणक किती ?
4) शासनाचे e-governance
5) ERP ?
29. संगणक है थोडासा इलेक्ट्रॉनिक्स -- हो
29. संगणक है थोडासा इलेक्ट्रॉनिक्स
संगणक दिमागवाला यंत्र है यह उसकी विशेषता तो है क्योंकि दूसरे यंत्रोंका दिमाग नही होता। लेकिन यह दिमाग आया कहाँसे? या यह पूछें कि संगणकका मस्तिष्क बनाना मनुष्य के लिये कैसे संभव हुआ?
इसका रहस्य है सेमीकण्डक्टरकी खोज। ये सेमीकण्डक्टर सिलीकन धातूसे बनाये जाते हैं। दुनियाभरमें फैली हुई बालू सिलीकनका ही पदार्थ -- सिलीकन डायऑक्साइड है।
रसायनशास्त्रके विद्यार्थि जानते हैं कि सिलिकनके परमाणुमें अन्तिम Orbit पर ४ इलेक्ट्रॉन घूमते रहते है। स्टेबल ऑरबिट के लिये आठ चाहिये। इसलिये शुद्ध सिलिकनके दो परमाणु एकत्र होकर अपने अपने ४-४ इलेक्ट्रॉन शेअर करते हैं। ऐसे सिलिकनकी एक पतली परत (जिसे वेफर कहते हैं) बिजलीकी कुचालक होती है, लेकिन थोडेसे प्रयत्न से उसे थोडे प्रमाणमें सुचालक बनाया जा सकता है, इसीलिये सिलिकनको सेमीकण्डक्टर कहते हैं। कतिपय अन्य धातू भी सेमीकण्डक्टर हैं।
इसी प्रकार बोरोन धातुके परमाणूमें आखरी Orbit में ३ इलेक्ट्रॉन घूमते हैं, जबकि फॉस्फरस धातुके परमाणुमें आखरी Orbit में ५ इलेक्ट्रॉन घूमते हैं।
सिलीकनकी पतली पट्टीमें अत्यल्प मात्रामें अशुध्दीके रूपमें यदि फॉस्फरसके परमाणु हों तो उसके परमाणूके ऑरबिट से केवल चार इलेक्ट्रॉन सिलीकनके परमाणूके साथ शेअर होंगे लेकिन पाँचवा इलेक्ट्रॉन जो अब एक्स्ट्रा हो गया है, वह ऑरबिट छोडकर घूमने निकलता है। वह सिलीकनके किसी परमाणूके एक इलेक्ट्रॉनको धक्का देकर उसकी जगह ले लेता है। यह नया इलेक्ट्रॉन फिर किसी और परमाणुके इलेक्ट्रॉनको धक्का देता है।
इस प्रकार फॉस्फोरसे सिलीकनकी ओर जानेवाले एक अति सूक्ष्म इलेक्ट्रॉनके प्रवाहका निर्माण होता है। इस प्रक्रियाको N डोपिंग कहते हैं क्योंकि विद्युत्-भार ले जानेवाला कारक घटक इलेक्ट्रॉन ऋणात्मक है। इसके विपरित सिलीकन-बोरोनकी जोडी हो तो उसे पॉझिटिव्ह डोपिंग या P डोपिंग कहते हैं।
अब यदि हम एक P डोपिंग और एक N डोपिंग वाली दो पट्टियाँ एक साथ चिपकायें, तो उसे PN junction कहते हैं और यह जोडी किसी डायोड (व्हाल्व्ह) की तरह काम करती है। जोड-पट्टीके दोनों ओर इलेक्ट्रोड लगाकर छोटे पेन्सिल सेलसे बिजली सप्लाय देनेपर एक छोटा विद्युत-प्रवाह एक दिशामें बहने लगता है लेकिन दूसरी दिशामें अटक जाता है। इसीलिये इससे डायोड जैसा काम लिया जा सकता है, परन्तु अति सूक्ष्म पैमानेपर इसे जंक्शन डायोड भी कहते हैं। डायोड मतलब जैसे वन-वे ट्रॅफिक चलवानेवाला पुलिस।
डायोडसे अगली क्रिया है ट्रायोड। यदि एक PN जंक्शन की पट्टी और एक NP जंक्शन की पट्टी एकसाथ जोडनेपर वे ट्रायोडकी तरह काम करते हैं। इन्हें NPN अथवा PNP दोनों पद्धतीसे जोड सकते हैं। ऐसे ट्रायोडको चलानेके लिये बहुत कम बिजली की आवश्यकता होती है। ऐसे सेमीकण्डक्टर ट्रायोड के आविष्कारसे पहले 1903 से 1910 के दौरान वॅक्यूम ट्यूब आधारित डायोड व ट्रायोडका आविष्कार इलेक्ट्रॉनिक्सकी दुनियाका अति महत्वपूर्ण आविष्काार था, बल्कि सही कहा जाय तो वहींसे इलेक्ट्रॉनिक्सका आरंभ माना जाता है। ट्रायोड दो प्रकारसे काम करता है -- amplifier व oscillator की तरह। उसीकी सहायतासे रेडियो ट्रान्समिशन का आविष्कार संभव हुआ था। लेकिन ऐसे वॅक्यूम ट्यूब आधारित ट्रायोडके लिये बडी जगह और २१० व्होल्टका बिजलीका सप्लाय चाहिये। और भी एक मर्यादा थी कि ये ट्रायोड ऍनालॉग (analog) पद्धतीसे काम करते हैं
लेकिन १९६० के आसपास सेमीकण्डक्टरका आविष्कार होनेपर छोटे सेलपर चलनेवाले छोटे आकारके ट्रायोड बनाना संभव हुआ और उनका नाम पडा ट्रान्झिस्टर. रेडियो ट्रान्समिशन के क्षेत्रमें सेमीकण्डक्टर ट्रायोड अर्थात ट्रान्झिस्टर्सने ऐसी धूम मचाई कि रेडियो स्टेशन के कार्यक्रम सुननेके लिये रेडियोकी जगह जो नया छोटा उपकरण आया उसका नाम भी ट्रान्झिस्टर ही पडा।
इस प्रकार सेमीकण्डक्टर ट्रायोड अर्थात ट्रान्झिस्टरका ऍनालॉग पद्धतीसे उपयोग कर amplifier किंवा oscillator सर्किटके डिजाइनमें सुधार करने और ट्रान्समिशन तथा रिसेप्शन की क्वालिटीमें सुधार लानेके नयो नयो प्रयोग रेडियो व संगीत-प्रसारणकी दुनिया में चलही रहे हैं। इसके लिये पीसीबी (Printed Circuit Board) पर अलग-अलग ट्रान्झिस्टर जोडकर सर्किट तैयार करते हैं और उनसे कित्येक काम करवा लेते हैं। इन्हें इंटिग्रेटेड सर्किट (आय सी) कहते हैं।
लेकिन किसी प्रज्ञावान को सूझा कि उस संगीतकी और रेडियो ट्रान्समिशन की दुनिया को छोड दें तो ट्रान्झिस्टरका एक अलग ही उपयोग है जिसमें उससे मुख्यतः digital पद्धतीसे काम करवाया जा सकता है। इस प्रकार डिजिटल इलेक्ट्रॉनिक्सका आरंभ हुआ। इंटिग्रेटेड सर्किटमें भी डिजिटल सर्किट आने लगे। इंटिग्रेटेड सर्किट में ट्रान्झिस्टर्सको अलग- अलग प्रकारसे जोडकर (कॉम्बिनेशन कर) गेट्स बनाते हैं। OR-NOR, AND-NAND, XOR - XNOR, और NOT ये सात मुख्य गेट्स हैं। ये सभी गेट इंटिग्रेटेड सर्किटके प्रकार होते हैं । विविध गेटं खास खास पद्धतीसे जोडनेसे उनके मार्फत विशिष्ट काम कराये जा सकते हैं।
इससे अगली सीढी है मायक्रोप्रोसेसर। एक जमानेमें लाखों और अब करोडों गेट्स को विशिष्ट पद्धतीसे जोडकर मायक्रोप्रोसेसर बनता है जो स्पीडमें और विविध कामोंमें आयसी का अपेक्षा हजारों गुना भारी काम करता है। तंत्रज्ञान को छोटे आकार तक ले जानेका यह एक उदाहरण है। एक-एक मायक्रोप्रोसेसरके डिझाइनके रिसर्चमें लाखो डॉलर्सका खर्च होता है लेकिन उससे उतनेही भारीभरकम काम भी करवाये जा सकते हैं।
ये हुआ मायक्रोप्रोसेसरोंका इतिहास। यही संगणकका मस्तिष्क बनकर अपने काम करता है।
----------------------------------------------------------------------
संगणककी इलेक्ट्रॉनिक भाषा और ग्रंथ-संग्रह (e-data storage)
दुनियाभरकी साडेछः अरब जनसंख्यामें करीब डेढ अरब लोग भारतीय भाषा बोलते, लिखते हैं और संगणक तथा इंटरनेटपर लिखना चाहते हैं। उनके पास हजारों वर्षोंके साहित्यकी जमापूँजी है। यह सारी हम सबोंकी साझा या एकत्रित सांस्कृतिक विरासत है जो हमें संगणकपर एकात्म पद्धतीसे संभालकर रखना पडेगा। लेकिन यह सब कैसे होगा?
विश्वमें कुल चार वर्णमाला हैं –
1) ब्राह्मी से उत्पन्न जो भारत, तिब्बत, नेपाल, मलेशिया, थायलंड, इंडोनेशिया, श्रीलंका की मूल भाषाओंकी वर्णमाला है। मोटामोटी इसे हम देवनागरी कह सकते हैं -- जिसकी विभिन्न वर्णाकृतियाँ हमें इन भाषाओंकी सद्यतन लिपियोंमें देखनेको मिलती हैं।
2) चायनीज, मंगोलियन, जपान तथा कोरियन भाषाओंकी वर्णमाला
3) अरेबिक व फारसी भाषाओंकी वर्णमाला
4) ग्रीकसे उत्पन्न अथवा उसकी सदृश लॅटिन, रोमन, सिरीलीक इत्यादी यूरोपीय वर्णमालाएँ।
संगणकपर टायपिंग करनेके लिये हुमें कौनसी लिपियाँ उपलब्ध हैं यह जाननेके लिये हम कण्ट्रोल पॅनलके रिजनल और लँग्वेज मेनूमें जाते हैं। वहाँ हमें दुनियाभरकी कितनी सारी वर्णमाला और भाषाओंके पर्याय दिखते हैं -- अरेबिक, चीनी, कोरियन, व्हिएतनामी, हिब्रू, बाल्टिक, सिरिलिक, रशियन, ग्रीक.... लेकिन एकभी भारतीय भाषा का नाम वहाँ नही दिखेगा। यह किस निकम्मेपनके कारण है, वह कैसे जायगा?
लेकिन पहले जरा यह भी देखें कि संगणककी भाषाका मानवी भाषासे क्या संबंध है और इसमें अंगरेजी का रोल क्या रहा है।
पहले देखते हैं कि संगणककी इलेक्ट्रॉनिक भाषा, जिसे मशीन-भाषा (machine language) कहते हैं, क्या है। मानवी-भाषा और मशीन-भाषामें परस्पर आदानप्रदान होनेके लिये किस किस तंत्रका ध्यान रखना पडता है। मशीन-भाषा का अर्थ है द्वि-अंश पद्धतीकी गणिती-भाषा जहाँ मशीन केवल 0 व 1 नामक दो संकेत ही समझ सकता है, लेकिन उनकी आठ-बिटवाली अक्षर-श्रृंखला बनाकर अंग्रेजीकी पूरी वर्णमाला (ग्रीको-रोमन) संगणक पर उतारी जा सकती है। इस वर्णमाला की विशेषता है कि इसमें सबसे कम अक्षर हैं और यह लीनीयर है अर्थात एक अक्षरको दूसरे में मिलाया नही जाता बल्कि एक के बाद एक लिखा जाता है। अन्य तीनों वर्णमालाओंमें अक्षर भी अधिक हैं और उन्हें एक दूसरेमें गूँथकर लिखा जाता है।
कॅरॅक्टर-कोड स्टॅण्डर्डायझेशन (अंगरेजी का उदाहरण लेकर)--
मैंने अपनी सहेलीसे कहा कि मेरा नाम लिखनेके लिये अंग्रेजी वर्णमालाका बारहवाँ, पांचवाँ, पांचवाँ, चौदहवाँ और पहला अक्षर लिखो, तो वह लिखेगी - LEENA क्योंकि वर्णमालामें इन अक्षरोंकी नियत जगह होती है।
संगणकमें भी अक्षरोंकी जगह उनकी अक्षर-श्रृंखला के रूपमें नियत करनी पडेगी। हमने पहले देखा कि आठ-बिटकी पद्धतिमें मशीन-भाषाके लिये कुल 256 अक्षर-श्रृंखलाएँ उपलब्ध हैं। इनमेंसे निश्चित कौनसी श्रृंखला किस अक्षरको दी है यह सारणी-रूपमें लिखकर संगणकके प्रोसेसरको निर्देशके रूपमें बताना पडता है। इस सारणीको कॅरॅक्टर-कोड कहते हैं। दो अलग तज्ज्ञ (प्रोग्रामर्स) अपने अपने अलग कॅरॅक्टर-कोड बना सकते हैं लेकिन फिर दोनों संगणक एकदूसरे पर लिखी बात को नही पढ सकते। संगणक-विकासके आरंभिक दिनोंमें ऐसा हुआ।
तब कई दूरदर्शी व्यक्ति एकत्रित हुए और खूब सोच-विचारपूर्वक तय किया कि अंग्रेजी अक्षरोंका एक ही स्टॅण्डर्ड कॅरॅक्टर-कोड रखना पडेगा। इस स्टॅण्डर्ड कॅरॅक्टर-कोड का निर्णय करनेसे पहले भाषाविद्, संगणक शास्त्रके जानकार और जिन्होंने बारंबार संगणकके साथ काम किया ऐसे सब लोगोंकी राय ली गई। इस प्रकार अंग्रेजीके लिये ASCII स्टॅण्डर्ड बना। यह प्रक्रिया1960 से ही आरंभ हुई। तब A, B, C, D … के लिये जो मशीन-अक्षर-श्रृंखला तय हुई वही आज विश्वके प्रत्येक संगणकपर लागू है।
उदाहरण के लिये A का कोड है 0100, 0001. (यहाँ पढनेकी सुविधाके लिये मैंने चार-चार बिटोंके बीच अंतर छोडा है). इस प्रकार अंग्रेजी अक्षरोंकी मशीन-भाषाकी जगह निश्चित हो गई।
बडी क्षमतावाले प्रोसेसर और विकसित संगणक आनेके बाद 1986 के आसपास ASCII स्टॅण्डर्ड से अधिक उपयोगी युनीकोड स्टॅण्डर्ड धीरे धीरे विकसित होने लगा। उसमें सोलह-बिटोंकी अक्षर-श्रृंखला प्रस्तावित हुई जिससे अक्षरोंके लिये कुल 65536 स्थान प्राप्त हुए। फिरभी अंग्रेजी अक्षरोंके लिये ASCII स्टॅण्डर्ड में जो स्थान थे उन्हें बदलनेका प्रस्ताव नही उठाया गया -- केवल प्रत्येक अक्षरके ASCII संकेतके पीछे 8 शून्य लगा दिये।
इस प्रकार आठ-बिट पध्दतिमें
A अक्षर के लिये 0100 0001 तथा
a अक्षर के लिये 0110 0001 संकेत हैं।
तो सोलह-बिट पध्दतिमें
A अक्षर के लिये 0000 0000 0100 0001 तथा
a अक्षर के लिये 0000 0000 0110 0001 लिखना निश्चित हुआ।
इसी सूत्रको रखते हुए अंग्रेजीके सभी अक्षर, सारे विराम चिन्ह, अन्य चिन्ह और आँकडोंके लिये पहले जो जो स्थान नियत थे उनके लिये सोलह-बिटके स्टॅण्डर्ड तय करते हुए कोई परिश्रम नही करने पडे, कुछ यूरोपीय भाषाओंको अधिक अक्षर-चिह्नोंकी आवश्यकता थी जैसे फ्रेंच, जर्मन, स्वीडीश,या सिरीलिक वर्णमाला वाली पूर्व-यूरोपीय-रशियन भाषाएँ। उनके लिये भी युनीकोड-संकेत इसी प्रकार निश्चित किये गये।
आँकडोंका अनोखा स्टेटस
यहाँ आँकडोंकी बाबत एक महत्वपूर्ण मुद्दा उपस्थित होता है। कोई भी आँकडा लिखा जानेपर जैसा दिखेगा वह उसका भाषागत रूप है। लेकिन गणिती रूप वह है आँकडेका गणितीय मूल्य बताता है जो हिसाब करनेके लिये चाहिये। ये दोनों रूप संगणकको अलग दिखेंगे तभी संगणक जानेगा कि उसे गणित करना है या नही। वर्ड सॉफ्टवेअर नही जानता कि गणितीय मूल्य क्या है जबकि एक्सेलमें लिखे फॉर्मूलेपर संगणक गणित करता है, इसी कारण एक्सेलमें सॉर्टिंग, ग्राफ, गणितं, फार्म्युला, चार्ट इत्यादी किया जा सकता है। इसके लिये एक्सेल प्रोग्राममें भाषारूप आँकडेका गणिती मूल्य पहचाननेवाला एक सब-प्रोग्राम लिखा होता है। इसीलिये क्सेलमें लिखी सारणीको मैं बुध्दिमान सारणीका विशेषण लगाती हूँ।
2 के आँकडेके भाषागत रूपके लिये निम्न श्रृंखला नियत है --
0011 0010
लेकिन 2 का गणिती मूल्य लेकर हिसाब-किताब करना हो तो संगणक उसे
0000 0010
लिखकर गणित करेगा।
जब हम उसे 2 गुणा 4 का गणित देते हैं तो उत्तर है आठ। गणित करते हुए संगणक को उसका गणितीय रूप
0000 1000
दिखेगा। संगणक उसे पहले भाषाके रूपमें उसकी स्लेट अर्थात रॅमपर लिख लेगा जो है --
0011 1000
फिर एक अन्य सूचना का अनुसरण कर हमें पडदेपर 8 की आकृति लिख देगा।
इससे थोडा गहन उदाहरण देखते हैं। 3 x 9 = 27 -- इस गणितको करते हुए गणिती भाषामें उत्तर 0001 1011 प्राप्त होगा, लेकिन संगणकको इतनी समझ होती है कि इसके भाषाइ रूपमें दो आँकडे हैं जिनमेंसे पहलेको पडदेपर लिखनेके लिये 0011 0010 (अर्थात 2) व दूसरेको भाषारूपाने 0011 0111 ( अर्थात 7) लिखना है।
इन उदाहरणोंसे स्पष्ट होता है कि प्रत्येक अंक अथवा अक्षरके लिये संगणकमें उपलब्ध 256 प्रकारकी श्रृंखलाओंमेंसे एक निश्चित श्रृंखला बहाल करना और विश्वके सारे प्रोग्रामर्स द्वारा उस अक्षरके लिये वही श्रृंखला उपयोगमें लाना कितना आवश्यक है।
अक्षर-लेखन-विधी
एकबार फिर अक्षरलेखन विधीका पाठ दुहराते हैं। सीधा स्लेट-पेन्सिलसे लिखना हो तो हम पहले मनमें A अक्षर विचारते हैं। तत्काल मनःचक्षूके सम्मुख एक वर्णाकृति उपस्थित होती है और उसीको हम स्लेटपर उकेरते हैं।
अब याद करो कि टंकनयंत्र आनेपरक्या हुआ। अब मनःचक्षूके सम्मुख दो बातें उपस्थित होने लगीं -- अक्षरकी वर्णाकृति कैसी है औऱ टंकनयंत्रके कीलफलक पर उस अक्षरकी कील कहाँ है । सारांश यह कि यद्यपि दृश्य-वर्णाकृति नही बदली फिर भी निर्देश-तंत्र बदला तो हमारे मनने दोनोंका भिन्नतासे विचार करना भी सीख लिया।
इसीकी अगली कडी है संगणक। अतः अब हमारे मनको एक तीसरी बात भी समझनी पडेगी। दृश्य- वर्णाकृति (अर्थात संगणकके पडदेपर दिखनेवाला फॉण्ट) और निर्देश-तंत्र (अर्थात संगणकके कुंजीपटल पर उस अक्षरके लिये दबाई जानेवाली कुंजी) के अतिरिक्त मशीनी अक्षर-श्रृंखला अर्थात कॅरॅक्टर-कोड जिसे संगणकका प्रोसेसर समझ सके व अपने संग्रह-तंत्रमें संग्रहित कर सके, यह तीनों आवश्यक हो गये। संगणकके लिये जब भी कोई आज्ञावली या सॉफ्टवेअर बनाते हैं और जब उनके स्टॅण्डर्डायझेशन की बात करते हैं तब तीनों बातोंपर विचार करना पडता है।
इस प्रकार संगणकसे अक्षर-लेखनमें कॅरॅक्टर-कोडिंग अर्थात किस अक्षरकी कौनसी अक्षऱ-श्रृंखला हो, आवश्यक रहा । इसीके आधारपर संग्राहकमें डाटा-स्टोअर करते हैं। अंग्रेजी भाषाके लिये इसका स्टॅण्डर्डायझेशन किया गया औऱ युनिकोड स्टॅण्डर्ड सद्य-प्रचलित है।
एक बार फिर दुहराना उचित है कि संगणकके अंदर संग्रह के लिये कॅरॅक्टर-कोड का स्टॅण्डर्डायझेशन है --जबकि कुंदीपटलका लेआउट निर्देश-तंत्रका स्टॅण्डर्डायझेशन दर्शाता है। अंग्रेजीके लिये की-बोर्ड काquerty नामक स्टॅण्डर्ड भारतके सब संगणकोंपर चलता है।
वर्णाकृतिके स्टॅण्डर्डायझेशनमें अक्षर कैसा दिखेगा यह तय होता है। अंग्रेजीके फॉण्टसेट एरियल, ताहोमा, टाईम्स न्यू रोमन इत्यादी सबके परिचित हैं।
संगणकपर टंकन काम आरंभ करते ही पहले संगणकको बता देते हैं कि अक्षरकी अमुक भाषा, अमुक स्टॅण्डर्ड फॉण्ट, अमुक बडा-छोटा आकार और अमुक रंग चाहिये । ये सारे निर्देश औऱ उनके अनुरूप टंकन किया गया गद्य वह अपनी मशीन-भाषामें संग्रहित करके रख लेता है।
संगणकपर अरेबिक अथवा चीनी वर्णमालाके लिये भी इन तीनों प्रकारके स्टॅण्डर्डायझेशन आवश्यक थे । अरेबिक के लिये सारे अरब देशोंने तथा चीनी के लिये चीन-जपान-कोरियाने अपनी राजकीय मतभिन्नता भुलाकर एक साथ बैठकर ये तय किये। ये घटना सन २००० के आसपास घटी।
दिग्भ्रमित भारतीय
भारतीय भाषाओंके लिये भी यह तीन प्रकारके स्टॅण्डर्डायझेशन आवश्यक हैं. इतना तो सब जानते हैं। भारतियोंने आयटी के क्षेत्रमें बडी छलाँग लगानेकी बात १९८१ से ही की है। तो फिर स्टॅण्डर्डायझेशन के लिये विगत ३०-३५ वर्षोंमें क्या कोई प्रयास हुए इसका उत्तर है - हुए, लेकिन आठ-बिटकी अक्षर-श्रृंखला लेकर, डगमगाते कदमोंसे, बेमेल ढंगसे और भारतीय बाजार जीतनेकी स्पर्धामें कॅरॅक्टर-कोडका स्टॅण्डर्डायझेशन किये बगैर हुए। बेमेल शब्द भी कम है, यह कहना पडेगा कि परस्पर-संवाद को पूर्णतः टालकर अपने-अपने कॅरॅक्टर-कोड बने। अपनीही भाषाओंका कितना नुकसान हो रहा है, इसकी परवाह किये बगैर हुए। इसीसे वे सारे प्रयास न तो समुपयुक्त हुए न पूर्णता से हुए। यदि पूछो कि इस अधूरेपनके लिये कौन जिम्मेदार था तो सब कहेंगे "मैं नही, हाँ -- शायद कोई और" लेकिन "मैं दृढतापूर्वक इसे पूर्ण करवाऊँ " ऐसे संकल्पकी क्षमता किसीमें नही दिखी -- तब भी नही और आजतक भी नही।
हमारे प्रयासोंमें कहाँ कमी रही -- इसे सारांशतः समझ लेना चाहिये।
आठ-बिटके युगमें ही 1988 में भारत सरकारका इलेक्ट्रॉनिक्स विभाग, उसीके अंतर्गत सी-डॅक कंपनी तथा BIS ने (Bureau of Indian Standards --यह भी भारत सरकारका एक अंग है।) भारतीय अक्षर-श्रृखलाओंके लिये ISCII स्टॅण्डर्ड तय करने के लिये कमिटीकी स्थापना की। संस्कृत वर्णमाला ध्वनी-संकेतोंपर आधारित है और वही वर्णमाला अन्य सभी भारतीय लिपियोंका मुल आधार है। इस तथ्यका उपयोग कर सभी भारतीय लिपियोंके लिये एकही हो ऐसा उपयुक्त कॅरॅक्टर-कोड तैयार हुआ। इस कोडमें क, ख, ग.. आदि प्रत्येक वर्णाक्षरकी आठ-बिटकी अक्षर-श्रृंखला एकही रही, फिर लिपी चाहे मराठी हो कि बंगाली, उडिया हो कि मल्याळी। कुंजीपटलके लिये भी वर्णाक्षरोंके ही अनुक्रम वाला और नये सीखनेवाले अत्यंत सरलतासे सीख सकें ऐसा इन्स्क्रिप्ट की-बोर्ड-डिझाइन भी तय हुआ। प्रयोगकी खातिर लम्बी दूरीकी रेल्वेके आरक्षण चार्टकी लिस्टें सारी भारतीय लिपियोंमें बनवाकर यह सिद्ध कर दिया कि यह स्टॅण्डर्ड सरल था, परिपूर्ण था और सारी भारतीय भाषाओंकी (साथ ही सिंहली, सयामी, तिब्बती आदि की) एकात्मता को दृढ करनेवाला था। इस प्रयासपूर्वक रचे गये स्टॅण्डर्डको BIS ने 1991 में मान्यता प्रदान करते हुए उसे IS 13194:1991 यह क्रमांक दिला.
इस प्रारंभिक उत्तम कामके बाद सी-डॅककी नीति अचानक बदली। 1988-91 के दौरान संगणकपर भारतीय भाषामें टंकनके लिये सॉफ्टवेअर तैयार करनेवाली कई कंपनियाँ चल निकलीं। अब देखते हैं कि इन कंपनियोंने निर्देश-तंत्र, वर्णाकृति और कॅरॅक्टर-कोड इनमेंसे प्रत्येककी बाबत क्या किया।
प्रथम चर्चा -- निर्देश-तंत्र -- कुंजीपटलकी किस कुंजीसे कोनसा अक्षर लिखा जाय। संगणक आनेसे पहले टाइप-राइटरोंमें प्रायः गोदरेज और रेमिंगटन टाइप-राइटर चलते थे , अधिकांश कंपनियोंने संगणकके की-बोर्डपर वही अनुक्रम रखा, ताकि पूर्वकालसे टाइपिंग करनेवाले शीघ्रतासे संगणक को अपना सकें। लेकिन नया सीखनेवालोंके लिये भी यह उतना ही कष्टसाध्य था जितने पुराने टाइप-राइटर (करीब १ वर्ष की ट्रेनिंग)। केवल सी-डॅकही एक कंपनी थी जिसने गोदरेज अनुक्रम और इनस्क्रिप्ट दोनों पर्याय रखे थे। इनस्क्रिप्टके डिझाइनमें मोहन तांबे नामक संगणक तज्ज्ञका बहुत बडा योगदान था। उनकी सोचके कारण ही यह संभव था कि संगणक सीखनेवालोंकी नई पीढी सरलतासे भारतीय भाषामें टंकन सीख सके। पुराने अनुक्रमका भी पर्याय उपलब्ध होनेसे पुराने टाइपिस्टोंको संगणक अपनानेमें कोई दिक्कत नही होती।
इन्स्क्रिप्टके कारण तमाम भारतीय भाषाओंकी एकरूपताको भुनाया जा सकता था। मैं खुद कई बार संस्कृत श्लोक और उनके हिंदी अर्थ संगणकपर देवनागरीमें टाइप कर पूरे पन्नेको एक झटकेमें असमियामें बदलकर अपने असमिया मित्रोंको भेजती थी। ऐसी लिखावटमें भाषा नही बदलती थी, केवल लिपी असमिया हो जाती थी। जब मेरे मित्र वह पन्ना असमिया बच्चोंको पढने देते थे तो असमिया लिपी के कारण उसे पढना उनके लिये सरल था और उन्हें संस्कृतके साथ अनायास हिन्दी सीखनेके लिये भी यह उपयोगी था।
द्वितीय चर्चा - दृश्य-वर्णाकृति - अक्षरोंके लिये विभिन्न आकृतियोंके चित्ररूप डिझाइन बनाना। कॅलिग्राफीकी तरह यह भी कलात्मक एवं कुशलताका, बहुशः चित्रकारका काम होता है और इसका खर्च भी अधिक होता है। विभिन्न भारतीय भाषाओंके सुंदर अक्षरोंके लिये मुंबईके जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट्सके कई जानेमाने तज्ज्ञ काम करते थे, जिनमें रा.कृ. जोशी का बडा योगदान था।
इन सब प्रयासोंके फलस्वरूप भारतीय लिपियोंके लिये कई अच्छे वर्णाकृति- संच (फॉण्टसेट) बने। आजकी तारीखमें १०० से भी अधिक फॉण्ट-सेट उपलब्ध हैं। जैसे -- लीप, श्री, कृतिदेव, आकृति इत्यदि ब्रॅण्डवाले फॉण्टसेट. ऐसे अलग अलग फॉण्ट उपलब्ध होनेका बहुत बडा फायदा प्रकाशनके व्यवसाय में है। क्योंकि इनके लिये आवश्यक फॉण्ट विविधता मिल जाती है जो प्रकाशनकी सुंदरता बढाती है। साथ ही संगणकपर देरतक काम करनेवालेके लिये भी फॉण्ट-फटीग (एकही फॉण्ट देखते रहनेसे होनेवाली बोरियत) टालने हेतु फॉण्ट-विविधता आवश्यक है। ये सारे फॉण्ट-सेट संगणककी फॉण्टबँकमें रखे जाते हैं । टंकनका काम शुरू करनेके समय हम अपना फॉण्ट, उसका रंग, आकार इत्यादि चुनकर संगणकको निर्देश दे सकते हैं और बीच-बीतमें जब चाहें इन्हें बदल भी सकते हैं।
बिचली चर्चा – कॅरॅक्टर-कोड – यहाँ आकर हमारे संगणक-विकासकी दिशा भ्रमित हो गई। की-बोर्ड लेआउटका डिझाइन या वर्णाकृति का डिझाइन संगणक-विशेषज्ञ नही बनाते। लेकिन कॅरॅक्टर-कोड बनाना और संगणकको उससे अवगत कराना संगणक-विशेषज्ञका काम है। आठ-बिट से मिलनेवाली 256 श्रृंखलाओंमें से किस अक्षर के लिये कौनसी प्रयुक्त हो यह स्टॅण्डर्ड तो संगणक-विशेषज्ञोंने 1991 में तय कर दिया लेकिन उसे किसीने अपनाया नही। प्रत्येक कंपनीने अपना खुदका प्रोप्राएटरी व गुप्त कॅरॅक्टर-कोड बनाया। कुंजीपटलपर अक्षर-अनुक्रम भले ही सबने एकसा रखा हो, लेकिन प्रोसेसरको निर्देशित करनेवाले कॅरॅक्टर-कोड सबने अलग-अलग बनाये -- सी-डॅकने भी। कॅरॅक्टर-कोडसे ही प्रोसेसर अक्षरोंको व दिये गये काम को समझ सकता है और किये गये कामको संग्राहकमें संग्रहित करता है। यही कॅरॅक्टर-कोड जब "टॉप बिझिनेस सिक्रेट" के नामपर अनस्टॅण्डर्ड रखा जाता है, तब तीन बातें होती हैं। पहली बात कि आपका ग्राहक आपका कैदी बन जाता है, क्योंकि उसके कई सॉफ्टवेअर आपकी मदद के बिना नही चलेंगे। उसकी फाइलें दूसरे के संगणकपर तभी पढी जा सकेंगी अगर दूसरेनेभी आपकाही सिस्टम लगाया हो। दूसरी बात यह कि आपकी सिस्टम लगानेके बाद यदि उसीपर आधारित कोई दूसरा ऍप्लिकेशन विकसित होता है तो उसे आपकी अनुमति भी चाहिये और रॉयल्टी भी देनी पडेगी। ये दोनों बातें आपके बिझिनेसको समृद्ध करती हैं। तीसरी बात यह कि कॅरॅक्टर-कोडमें स्टॅण्डर्डायझेशन न होने के कारण दो लोगोंके आपसी कम्युनिकेशनमें बार-बार दिक्कतें आती रहेंगी और समाज या देशमें संगणक-आधारित भाषाई तरक्की रुक जायगी।
ऐसी परिस्थितिमें प्रायवेट कंपनियाँ और सरकारी सी-डॅक संस्था दोनोंने फैसला लिया कि उन्हें स्टॅण्डर्डायझेशन नही चाहिये। इस प्रकार कॅरॅक्टर-कोड का BIS द्वारा अनुमोदित सरल-सुंदर स्टॅण्डर्ड ठंडे बस्तें में पडा रहा और सी-डॅकने व्यापार की सोचसे एक अलग टॉपसीक्रेट कॅरॅक्टर-कोड रचकर अपने सॉफ्टवेअरों में डालना आरंभ किया ।
भारतीय भाषाओंमें व्यंजनमें स्वर जुडते हैं, और व्यंजनमें व्यंजन जुडकर संयुक्ताक्षर तैयार होते हैं । तो हमें एक और स्टॅण्डर्डकी आवश्यकता पडेगी कि इन्हें कैसे जोडा जाय । इसके लिये सी-डॅकने ISFOC नामक सॉफ्टवेअर तैयार किया है लेकिन उसे भी प्रोप्रायटरी झोनमें और टॉपसीक्रेट रखा है।
तो यह कहानी है कि किस प्रकार बाजारकी स्पर्धामें भाषाई समृद्धी गौण हो गई।
सी-डॅक सहित सभी कंपनियोंने अपने देशी भाषाई सॉफ्टवेअरकी कीमतही भी जमकर लगाई। जब अंग्रेजी भाषा लिखनेका सॉफ्टवेअर करीब-करीब मुफ्त था तब देशी भाषा लिखनेके लिये सॉफ्टवेअरका खर्च रू.15000 था।
इसके तत्काल तीन नुकसान हुए जो आज भी हो रहे हैं।
1) इतना महँगा सॉफटवेअर केवल भाषाप्रेमके कारण लेना किसी सामान्य ग्राहक के लिये संभव नही था। नतीजा -- कई लोग कई वर्षोंतक अंग्रेजीसे ही निभाते रहे -- आज भी और आगे भी वही करेंगे।
2) फिर भाषा-प्रेमके कारण इतना महँगा सॉफटवेअर लेकर भी जो लिखा उसे किसी और के संगणकपर पढ भी नही सकते, जबतक वह भी उतने पैसे खर्च ना करे। उसके संगणकपर अक्षरोंकी जगह आयत, प्रश्नचिन्ह, आदि सब कुछ junk (जंक) ही दिखेगा।
स्टॅण्डर्ड कॅरॅक्टर-कोड का उपयोग सबके लिये एक जैसा ही होता। उसे लागू करनेका विधान बनानेमें सरकार चूक गई। यदि नॉनस्टॅण्डर्ड कोड हो तो उसका सोर्स प्रकट करनेका भी विधान आवश्यक था। यहाँ सरकार और सी-डॅक दोनोंकी अदूरदर्शिता और देशी भाषाओंके प्रति उपेक्षा स्पष्ट दीख जाती है। आरंभिक दिनोंमें भाषाई सॉफ्टवेअर के लिये सबसे बडी ग्राहक सरकारी संस्थाएँ थीं। इसलिये यह विधान सफल हो जाता। यह सब न होनेसे संगणकीय लेखनमें आदान-प्रदान ठप्प होते रहे । सं गच्छध्वं सं वो मनांसि जानताम की संस्कृतिवाले देशमें आदान-प्रदान मात खा गया और पैसा ही नीतियाँ बनाता रहा।
3) वर्ष 1995 में इंटरनेट भी सामान्य ग्राहक के घर पहुँच गया। ईमेलसे पत्राचार अति सुलभतासे होने लगा। लेकिन भाषाई लेखनमें कोई स्टॅण्डर्ड कॅरॅक्टर-कोड न होनेसे वह ईमेलपर जाते ही जंक होने लगा।
इस समस्याके सम्मुख जन-सामान्य ने घुटने टेक दिये। सुलभ आदान-प्रदानका सर्वाधिक लाभ प्रकाशकोंका होता। लेकिन वे भी इस सुपरफास्ट पद्धतिसे वंचित हो गये। यह समस्या आजभी कायम है।
पहले भी लोगोंको भ्रम था कि अंग्रेजीके बिना संगणकपर गुजारा नही हो सकता। इंटरनेटपर भाषाई लेखनकी दुर्गति देख वह भ्रम और भी दृढ होता चला गया उसकी यह शोककथा है।
दूसरा पक्ष देखें तो वर्ष 1988-92 के दौरान विण्डोज जैसी प्रगत ऑपरेटिंग सिस्टम अथवा ईमेल दोनोंही नही थे। फिरभी भारतीयोंने 256 उपलब्ध अक्षर-श्रृंखलाओंमें जैसे-तैसे भारतीय भाषाओंके कॅरॅक्टर-कोड बैठा लिये। हो सकता है उनमें दस प्रतिशत कमी रही हो, फिर भी भाषाई संगणक व्यवहार चालू होना एक बडी छलाँग माना जा सकता है। ISCII standard तथा कुंजीपटलका इन्स्क्रिप्ट-अनुक्रम यह दोनों बडी उपलब्धियाँ थीं। दूसरी भाषाई कंपनियोंका काम भी उपलब्धी ही थी। क्योंकि उनके कामके कारण भारतमें संगणक-साक्षरता देशोंकी तुलनामें बढरही थी। लेकिन अपने-अपने कॅरॅक्टर-कोड गौप्य एवं महँगे रखनेका दुराग्रह बढता ही रहा जो इन सारी उपलब्धियोंपर पानी फेर रहा था। सर्वस्पर्शी काम होनेकी बजाए एकके कामका उपयोग दूसरे के लिये शून्य था। उलटा उसे मेरे कामका उपयोग क्यों करने दूँ यही प्रवृत्ती थी। सबके कॅरॅक्टर-कोड एक ही होते तो सामान्यजनको अत्यंत उपयोग होते साथ ही उस कोडको भी ऑपरेटिंग सिस्टमका हिस्सा बनानेका आग्रह मायक्रोसॉफ्टके पास संगठित रीतिसे किया जा सकता था जैसे जपानने किया था। इसके विपरीत भारतीयोंमें दूरगामी चिंतन का अभाव है, एवं वे अपनी भाषाओंके प्रति दृढ नही हैं, यही चित्र दुनियाके सामने जा रहा था। यही कारण है कि आज संगणक-विश्वमें उच्चशिक्षित भारतीय संगणक इंजिनियरोंकी गिनति संगणक कुलीके रूपमें होती है, भले ही उन्हें तनखा अच्छी मिलती हो।
कमसे कम सी-डॅक द्वारा बनाया एक वर्णाकृतीसंच (फॉण्ट-सेट) ग्राहकको अत्यल्प कीमतपर दिया जा सकता था। वह भी केंद्र सरकार नही कर पाई और न राजभाषाकी माला जपनेवाले तमाम पार्लमेंट-सदस्य कर पाये। इसी कारण जनता के करोडों रुपयोंके बजेटपर चल रही और हर प्रकारकी गौरवास्पद तांत्रिक क्षमता रखनेवाली, पचासों फॉण्ट विकसित कर पानेवाली सी-डॅक सामान्यजन को संगणक-सुविधा देने के लिये कुछ भी नही कर रही और प्रकारांतरसे भारतीय भाषाओंको पीछे ढकेल रही है ऐसा चित्र कायम रहा।
चतुर्थ चर्चा –सोलह-बिट सिस्टमपर अन्य भाषाओंका विकास, युनीकोड की दशा और दिशा --
वर्ष 1995 के बाद जागतिक स्तरपर सोलह-बिट वाला और 65536 संकेत-श्रृंखला पर आधारित युनिकोड स्टॅण्डर्ड सीढी-दर-सीढी विकसित होने लगा, उसपर अरेबिक व चीनीसहित प्रत्येक वर्णमाला के लोगोंने अपनी-अपनी अक्षर-श्रृंखलाओंका प्रमाणीकरण किया. उस उस भाषा तथा वर्णमाला के सॉफ्टवेअर बनानेवालोंको अनिवार्यतः वही स्टॅण्डर्ड बंधनकारक हो गया। उनके संगणक-गत भाषाई कामोंमें सुसूत्रता व आदान-प्रदान वेगसे बढने लगे।
इसी दौरान जागतिक युनीकोड कन्सॉर्शियमने भारतीय भाषाओंके लिये स्टॅण्डर्ड तैयार करना चाहा। यह अच्छा मौका था जब भारतीय विशेषज्ञ भी नई उपलब्घ 65536 संकेत-श्रृंखला का उपयोग कर ISCII में परिपूर्णता लाते और युनीकोड कन्सॉर्शियमके सम्मुख वही स्टॅण्डर्ड विचारार्थ रखते। लेकिन तब भी हम अपनी दिग्भ्रमित अवस्थासे नही उभर पाये और यह न हो सका। सारे सॉफ्टवेअर विक्रेता अब भी पहलेकी तरह आठ-बिट श्रृंखलापर चलनेवाले गुप्त व नॉन-स्टॅण्डर्ड कोडकी ही विक्री करते रहे। आजभी उनके बीच गद्यसंकलनमें कोई एकात्मता नही है। और आज भी ई-मेल, इंटरनेट, वेबसाईट या वेब-आधारित कामोंमें भारतीय लिपियोंका काम अटक- अटक कर ही हो रहा है। वर्ष 1988-95 के दौरमें संगणक-क्षेत्रमें जो छलाँग लगाई वह अब विगत इतिहास बन चुका है और आरंभिक कालमें संगणक-साक्षरता में अग्रगण्य होते हुए भी आज हम सतत पिछडते जा रहे हैं।
युनीकोडने स्टॅण्डर्ड तो बना डाला और मोटामोटी BIS का स्टॅण्डर्ड ही स्वीकार किया। इसके कारण अब ई-मेल इत्यादी वेब-आधारित सुविधाएँ भारतीय भाषाओंपर भी लागू होने लगीं। यह हमारे लिये बडा फायदा था। लेकिन यह करते हुए हमारी भाषाओंकी ध्वन्यात्मक एकात्मता पूरी तरह पोंछ डाली। सारी भारतीय लिपियोंके लिये एकत्रित पद्धतिसे अक्षर-श्रृंखला निश्चित करनेके स्थानपर प्रत्येक लिपी के लिये एक अलग सेट (chunk ) बनवाया। इसका परिणाम हम यूँ समझें कि क अक्षर यदि मराठीमें हो तो अक्षर-श्रृंखला अलग होगी और मल्यालीमें लिखना हो तो अलग, बंगालीमें और भी अलग। इसलिये मैं यदि संगणकसे कहूँ कि मेरे मराठीमें लिखे भारत को तुम बंगालीमें दिखाओ तो वह नही कर सकेगा। भारतीय लिपियोंकी एकात्मता बरकरार न रखनेके कारण अब मेरी मराठीमें लिखी सामग्री को इतर लिपिमें तत्काल बदलनेकी सुविधा समाप्त हुई। अब यदि कोई वाङ्मय बंगाली लिपीमें महाजालपर हो (जैसे - शबरीसे संबंधित कोई लोककथा) और शबरी शब्द खोजनेका आदेश मराठी लिपीमें दिया जाय तो कोई सर्च-इंजिन उसे नही खोज सकेगा। इस प्रकार भारतीय लोकवाङ्मयकी और साहित्यकी एकात्मता, जिनके आधारपर हमारी सांस्कृतिक वाङ्मयीन धरोहर हजारों वर्ष टिक सकी-- वही तेजीसे लुप्त होगी। अब हमारे विशेषज्ञ उसके लिये आडा-तिरछा उपाय ढूँढ रहे हैं। लेकिन वे यह नही कह सके कि ऐसा “भारत-तोडो” स्टॅण्डर्ड न लेकर हम खूद अपनी एकात्मिक टिकानेवाला स्टॅण्डर्ड बनाकर देते हैं।
सामान्य संगणक-ग्राहकतक ये सारे दिग्भ्रम नही पहुँचते। परन्तु आज तो हम अपना काम महाजालपर डाल पानेका आनन्द मना ले सकते हैं।
पंचम चर्चा – 1998 के आसपास मायक्रोसॉफ्टको टक्कर देनेवाली एक नई लिनक्स ऑपरेटिंग सिस्टम उभरकर आई। इनके कामका अंदाज बिलकुल उलटा था। संगणकमें जो जो तंत्र सरल एवं मुफ्त है, उसीको बढाओ, सबको उनका मुपत उपयोग कर अगले उपयोग विकसित करने दो, उन्हें भी मुफ्त बाँटो -- इस प्रकार लाखों लोगोंको अपनी कल्पना-शक्ति का उपयोग करनेका मौका दो, भले ही उनका योगदान स्वल्प हो - और सबको इस विकास का लाभ होने दो। सामान्य ग्राहक के लिये इससे अच्छी बात क्या हो सकती है। इसी फलसफेके कारण लिनक्स सिस्टम फ्री डाउनलोड की जा सकती है। इसके लिये शौकिया काम करनेवाले हजारों हैं। इस प्रणाली में कई सुविधाएँ हैं जिनके उपयोगसे हम और भी सुविधा निर्माण कर सकते हैं, जो तत्काल दूसरोंको उपलब्ध होती हैं।
तो लीनक्स वालोंने देखा कि इन्सक्रिप्ट की-बोर्ड-लेआउट सरल और सारी भारतीय भाषाओंके लिये एक जैसा है और BIS ने उसे स्टॅण्डर्ड भी घोषित किया है। तो यह अपनी ऑपरेटिंग सिस्टममें डाला जा सकता है। युनीकोडके कारण कॅरॅक्टर-कोड भी ओपन हो चुका था वह भी ले लिया। फिर लीनक्य पर काम करनेवाले कुछ उत्साही लोगोंने देवनागरी फॉण्ट-सेट भी बनाकर मुफ्त उपयोग के लिये लीनक्स सिस्टमपर रखवा दिये। ये इंटरनेटपर टिकनेवाले फॉण्ट थे। इस प्रकार पहली बार 1998 में इंटरनेटपर टिकनेवाले भाषाई फॉण्ट उपलब्ध हुए। फिरभी सरकारी नीति दुहराई गई कि सरकारी संगणकों के लिये मायक्रोसॉफ्ट की विण्डोज सिस्टम ही खरीदी जायगी। सामान्य उपभोक्ता तक पहुँचनेमें लीनक्सको अभी कुछ वर्ष लग जाते।
फिर भी लीनक्सकी तुलनामें भारतीय बाजार हाथसे निकल जानेकी संभावना का विचार कर मायक्रोसॉफ्टने सी-डॅककी मदद से 2007 में देवनागरी के लिये मंगल नामक एकमेव युनीकोड फॉण्ट तैयार करवाया । यह युनीकोड आधारित होनेसे जगभरमें पढा जानेवाला और इन्सक्रिप्ट की-बोर्ड-ले-आउट होनेसे सीखनेके लिये सरल है। इसी प्रकार प्रत्येक भारतीय लिपीके लिये एक -एक युनीकोड स्टॅण्डर्ड-अनुरूप फॉण्ट बनवा लिये जिनका की-बोर्ड ववही है जो देवनागरीका है। नये संगणकोंकी विण्डोज ऑपरेटिंग सिस्टममें ये फॉण्ट बिना खर्चके डाले जा सकते हैं। लेकिन ग्राहकको आग्रहपूर्वक विक्रेतासे इसे उपलब्धकरवाना पडेगा, बाय डिफॉल्ट, सुलभतासे वे उपलब्ध नही होते। इसके लिये ग्राहक-चेतना-मंच जौसी संस्थाओंको आगे आकर काम करवाना पडेगा।
लेकिन क्या मंगलमें लिखी सामग्री इतर भारतीय लिपीयोंमें लिप्यंतरित होती है (जैसी सी-डॅककी आयलीप सिस्टममें होती थी) नही होती। उदाहरण के लिये युनीकोड गुजरातीके लिये श्रुती फॉण्ट उपलब्ध है परन्तु मंगलसे श्रुतीमें लिप्यंतर नही होता। इसके समाधान के लिये युनीकोड-कन्सोर्शियम के पास भारतीयोंके आग्रह से ही बात बनेगी।
षष्ठ चर्चा -- अंततः हमारे संगणक-तंत्रज्ञ ही इस अगले काम को करनेवाले हैं, भले ही आज उन बातोंको दुर्लक्षित कर रखा हो। भाषाविदोंको उनके साथ बैठकर इसकी चर्चा करनी होगी। भारतीय वर्णमालाओंमें मूल अक्षर यद्यपि कम हैं (16 स्वर, 36 व्यंजन) लेकिन संयुक्ताक्षर एवं उन्हें जोडनेकी पध्दतींमें विविधता है। आठ-बिट प्रणालीमें सारी श्रृँखलाएँ 256 स्थानोंमें ही जैसेतैसे रचकर हमने प्रारंभ किया था। लेकिन सही अर्थमें भारतीय लिपियाँ संगणककी मशीन-भाषामें बैठाने के लिये सोलह-बिट प्रणालीकी 65536 श्रृंखलाओंसे दगहें चुनकर प्रमाणबद्ध करनी पडेंगी।
यह करते हुए सभी लिपियोंके अक्षर, संयुक्ताक्षरकी तथा स्वरोंकी मात्राएँ लगानेकी पद्धति, वेदकालीन लिपिके खास खास उच्चार-चिह्न -- जिनसे उदात्त, अनुदात्त इत्यादि उच्चार तय होते हैं, -- साथही भारतीय संगीत लिखनेके लिये लगनेवाले चिन्ह, ऐसे सभी मुद्दोंपर विचार करना होगा। इसीसे जोडकर सिंहली (श्रीलंकाकी भाषा) नेपाली, तिब्बती, थाई, इंडोनेशियन, मलेशियन आदि जो भाषा संस्क़ृतकीही वर्णमालाका प्रयोग करती हैं और जिनके लोकवाङ्मय के साथ संस्कृत का गहरा रिश्ता है उनके उपयोग के लिये अतिरिक्त संकेत-चिन्होंका भी विचार करना पडेगा।
मौजूदा युनीकोड स्टॅण्डर्डके सोलह-बिट सिस्टमकी 65536 श्रृंखलाओंसे, अर्थात 256 खाने गुणा 256 खानोंकी एक बडी सारणीमेंसे कुछ खाने भारतीय भाषाओंके लिये रिजर्व रखे गये हैं, लेकिन इस प्रकार कि एक लिपिके लिये रिजर्व खाने और दूसरीके लिये रिजर्व खानोंके बीच मानो कोई दीवार खडी कर दी हो। इसी कारण सर्च इंजिनको शबरी कहनेसे वह बंगालीमें लिखे শবরী या गुजरातीमें लिखे શબરી शब्दोंको नही समझ सकता -- इसी कारण उन उन भाषाओंके लोकवाङ्मयको एक साथ नही दिखा सकता। इस सिस्टमपर भारतीय भाषाविद भी बैठकर तय करें की अक्षरोंका संकेत उनकी ध्वनिपर निर्भर हो, और ऐसी पद्धतिसे भारतीय भाषाओंके तमाम खाने री-ऍरेंज कराये जायें, केवल दृश्य-स्वरूपके लिये प्रारंभमें सूचित लिपिके अनुरूप दिखे। उदाहरण स्वरूप
स्वीडिश भाषामें अंग्रेजीकी अपेक्षा अधिक अक्षर हैं फिर भी दोनों भाषाओंके समान अक्षरोंको एकही कॅरॅक्टर-कोड दिया गया है। ऐसा होनेके लिये उन्हें आगे आना होगा जिन्हें देश और भाषाओंकी गरिमाका ध्यान है।
कुल सारांश यह रहा कि आज सारी भारतीय भाषाओंके लिये जो भी दो-तीनसौ फॉण्टसेट्स बन चुके हैं उनके कॅरॅक्टर कोडको ओपन-सोर्समें डाल दिया जाय ताकि उन्हें ऑपरेटिंग सिस्टमका भाग बनानेमें कोई इंटेलेक्चुअल प्रॉपर्टीका मुद्दा उपस्थित ना हो, यो सारे फॉण्टसेट्स, खासकर सी-डॅक वाले युनीकोड-कम्पॅटिबल फॉण्ट्स भी लिनक्स अथवा मायक्रोसॉफ्ट कंपनीको मुफ्त देकर उनकी ऑपरेटिंग सिस्टम में डलवाये जायें, ये दो छोटे कदम उठाने होंगे। ऐसा करनेसे लेखक- प्रकाशकोंके बीच लॉजिस्टीक्स का एक गहन प्रश्न सुलभतासे समाप्त होगा।और बडा कदम यह कि युनीकोड प्रणालीमें भारतीय भाषाओंके लिये रिजर्व की गई श्रृंखलाओका पुनर्विलोकन भाषाई एकात्मता तथा ब्राह्मी-आधारित अन्य एशियन लिपियोंके साथ एकात्मता रखनेके विचारसे किया जाय। ऐसे नये प्रमाणकको लाना हमारी एकात्मता की दिशामें अच्छा प्रयास होगा।
-------------------------------------------------------------------------------------
रेकॉर्ड के लिये लिख रखना होगा कि 1995-98 के कालमें सी-डॅकके संकेतस्थलसे एक पन्नेभर सामग्री लिखनेके लिये लीपलाईट नामसे संक्षिप्त सॉफ्टवेअर प्रत्येक भारतीय लिपींके लिये फ्री-डाउनलोड उपलब्ध किया था। इन्सक्रिप्ट आधारित होने के कारण सरल और इस सुविधा के कारण सुलभ था और कई छोटे छोटे काम हो जाते थे। बादमें यह सुविधा हटा ली गई -- फिर वर्ष 2002-03 मे लिपियोंको पीछे धकेलकर अंग्रेजीको आगे लानेकी दिशा में कदम उठाया। रोमन लिपिमें फोनेटिक पद्धतिसे लिखनेपर पडदेपर आपकी लिपिमें दिखे ऐसे सॉफ्टवेअर की एक करोड सीडी बाँटी गई। अब धडल्लेसे सलाह दी जा सकती है कि रोमनसे लिखो, भारतीय लिपि लिखनेका आग्रह क्यों ? लेकिन इस नीति के कारण भारतीय लिपियाँ अगले दस-बीस वर्षोंमें भुला दी जायेंगी तो कोई आश्चर्यकी बात नही।
एक सुविधा की चर्चा भी करनी होगी। आपने यदि पिछले बीस वर्षोंमें इतर फॉण्ट में कोई गद्य लिख रखा है तो उसे मंगलमें बदला जा सकता है। इसके लिये टीबीआयएल, प्रखर आदि कुछ कनव्हर्टर्स तैयार हुए हैं। अतएव अब हमारे संगणकपर लिखे गये हजारों पुराने पन्ने युनीकोड-कम्पॅटिबल फॉण्टमें बदल लेना चाहिये ताकि उन्हें महाजालपर डाला जा सके एवं औरोंको पढनेके लिये उपलब्ध हो सके। अबतक कई लोग अपना साहित्य pdf के रूपमें महाजपवर डाल रहे थे। वह कामचलाऊ था लेकिन अधूरा था कारण सर्च इंजिन उसे खोज नही सकता।
कनव्हर्टर्स तैयार हुए - अर्थात अब कोई कोड सही अर्थमें गुप्त नही रहा। फिरभी उन्हें "खुला" जाहीर करनें में क्या आपत्ति है ? इससे सौ के करीब फॉण्ट-सेटोंको कोई भी अनिर्बंध रूपसे प्रयोग कर सकेगा। यह सुविधा अगले प्रोग्रामिंग तथा आविष्कारोंके लिये उपयोगी रहेगी। आगे भी यदि कोई नये फॉण्ट विकसित करे तो वे स्टॅण्डर्ड एवं खुले होने चाहिये। यह उपाय अपनानेसे भारतीय वाङ्मयका बोलबाला तत्काल कई गुना बढ सकेगा।
भारतीयता टिकाये रखनेकी कामना रखनेवाले सभी भाषाप्रेमी इन विविध मुद्दोंपर जागरूक रहें और इस चुनौती को निभायें यही शुभकामना।
--------------------------------------------------------------------------------
अंग्रेजी की बजाए अपनी खुदकी मातृभाषामें शिक्षा लेनेसे प्रगती होती है या रुकती है। यह आँकडे क्या दर्शाते हैं -
2004 साक्षरता अंग्रेजी-साक्षरता संगणक-साक्षरता
भारत 52 25 09
चीन 88 11 53
उनकी संगणक-साक्षरता अंग्रेजीके लिये रुकी नही।
======================================================================
Subscribe to:
Posts (Atom)
